Şüubiyyə Hərəkətinin Ortaya Çıxşı və Fikri Təməlləri/ Dr. Babek ŞAHİT

Özet

Şuûbiye Hareketinin Ortaya Çıkışı ve Düşünsel Temelleri

Dr. Babek ŞAHİT

İslam tarihinde Fars-Arap rekabetiyle özdeşleşen ve Emevilerin son döneminde ortaya çıkan Şuûbiye hareketi birinci Abbasi hilafeti döneminde zirveye ulaşmıştır. Fakat Abbasi sarayında yaşanan çekişmeler sonucunda ve Bermekiler gibi Fars kökenli ailelerin hilafet sisteminden tasfiye edilmesi ve yerini Türk soylu Selçuklu Devleti’ne bırakması bu hareketin zayıflamasına yol açmıştır. Hicri birinci yüzyıldan altıncı yüzyıla kadar devam eden bu hareket, edebî eserlerin ortaya konulması başta olmak üzere kültürel, toplumsal ve siyasal alanlarda çeşitli çalışmalar ortaya çıkarıp, İslam tarihini derinden etkilemiştir. Nitekim günümüze kadar devam eden bu hareket, modern Fars milliyetçiliğinin büyük ölçüde Şuûbiyeci düşüncenin etkisi altında kalmasına yol açmıştır.

Bu çalışmada Şuûbiye hareketinin ortaya çıkışı, bu hareket ile ilgili yapılan bilimsel çalışmalar, ortaya çıkış sebepleri, ünlü şahsiyetleri ve düşünsel temelleri incelenmiştir.

Anahtar sözcükler: Arap, Fars, İran, İslam, Şuûbiye..

Xülasə

Şüubiyyə Hərəkətinin Ortaya Çıxşı və Fikri Təməlləri

Dr. Babək ŞAHİD

İslam tarixində fars-ərəb mücadiləsi ilə özdəşləşən və Əməvilərin son dönəmində ortaya çıxan Şüubiyyə hərəkəti Abbasi xilafətinin birinci dönəmində zirvəyə çatmışdır. Ancaq Abbasi sarayında yaşanan çəkişmələr sonucunda və Bərməkilər kimi fars kökənli ailələrin xilafət dəstgahından təsfiyə edilməsi və yerlərinin türksoylular tərəfindən alınaraq Səlcuqlu dövlətinin qurulması, bu hərəkətin zəyifləməsinə yol açdı. Hicri birinci əsrdən altıncı əsrə qədər davam edən bu hərəkət; ədəbi əsərlərin ortaya çıxarılması başda olmaq üzərə mədəni, ictimai və siyasi sahələrdə çeşidli fəaliyyətlər həyata keçirib, İslam tarixinə dərindən təsir buraxmışdır. Təsiri bu günə qədər davam edən bu hərəkət, modern fars milliyətçiliyini böyük ölçüdə Şüubiyyəçi düşüncədən etkilənməsinə yol açmışdır.

Bu məqalədə Şüubiyyə hərəkətinin ortaya çıxışı, bu hərəkət haqqında aparılan elmi araşdırmalar, hərəkətin ortaya çıxma səbəbləri, adlım şəxsiyətləri və fikri təməlləri incələnmişdir.

Açar sözlər: Ərəb, Fars, İran, İslam, Şüubiyyə.

Abstract

The Emergence of Shu’ubiyya Movement and İts Basic İdeas

Dr. Babak SHAHED

The Shu’ubiyya movement that identifying with Arabic-Persian rivalry and emergence in the last years of the Umayyads, reached its strongest period in the first period of the Abbasids. But political strife in the Abbasid caliphate, eliminated Barmakids as a influential Persian family of the caliphate and took their place with Turkic people and founded Seljuk Empire led to the movement has weakened. This movement which continued from the 7^th century to the 13^th century has profoundly impacted in the history of Islam with the carry out various works in the cultural, social and political fields such as literary works. Thus, these effects continue to present day and Persian nationalism heavily influenced by the Shu’ubiyya ideas.

This study searches emergence the Shu’ubiyya movement, scientific studies about this movement, causes of emergence, famous figures and basic ideas.

Key words: Arab, Iran, Islam, Persian, Shu’ubiyya.

چکیده

پدیداری جنبش شعوبیه و بنیان‌های فکری آن

دکتر بابک شاهد

جنبش شعوبیه که در تاریخ اسلام در قالب رقابت فارس-عرب ماندگار گشته است در اواخر امویان پدیدار شده و در دوره نخست خلافت عباسیان به نقطه اوج خود رسید. اما با حذف خاندان برمکی از دستگاه خلافت عباسیان که خاندانی با ریشه فارسی بود و پر کردن جایگاه آنان توسط ترکان و تاسیس دولت سلجوقیان، منجر به تضعیف این جنبش گردید. این جنبش که از قرن نخست هجری قمری تا قرن ششم هجری قمری تداوم داشت با آفرینش آثار ادبی و انجام فعالیت‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاثیرات عمیقی بر تاریخ اسلام گذارده است. چنانکه بسیاری از این تأثیرات تا به امروز نیز ادامه دارد و ناسیونالیسم مدرن فارسی به میزان زیادی از افکار شعوبیه تأثیر پذیرفته است.

در این نوشتار به بحث در باب پدیداری جنبش شعوبیه، مطالعات علمی انجام شده و علل پدیداری آن،  هم‌چنین شخصیت‌های شهیر و بنیان‌های فکری‌اش پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها: اسلام، ایران، شعوبیه، عرب، فارس.

منابع/Qaynaqlar

AMİN, Ahmet (1359). Dahi’ul İslam (Pertiv-i İslam), Çev. Abbas Halili, İkbal Yay., Tahran.

APAK, Adem (2008). “Şuûbiye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye”, İSTEM, Yıl: 6, Sayı:12, 2008. ss.17-51.

DABIRI, Gazzal (2013). “Historiography and the Sho’ubiya Movement”. Journal of Persianate Studies. Vol 6.

EL-DORİ, Abd’ulaziz (1981). Al-Cozur’ul Tarikkiya Lil Şuûbiye, Dar’ul Tali ve El-Ṭaba’ul Nasır Yay., Beyrut.

GIBB, Hamilton A.R (1962). “The Social Significance of the Shu’ubiyya”. Studies on the Civilization o£ Islam. Princeton: Princeton University Press.

GOLDZIHER, Ignaz (1967). Muslim Studies, translated from the German by C.R. Barber and S.M. Stern, London: George Allen and Unwin Ltd.

HITTI, Philip K. (2021). Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, Çev. Salih Tuğ, Bilge Kültür ve Sanat Yay., İstanbul.

ESFAHANÎ, Reza (1366). İran Ez Zertoşt Ta Kıyamha-ye İrani, İlham Yay., Tahran.

KILIÇLI, Mustafa (1986). “Arap Edebiyatında Şuûbiye” (II-V H./VII-XI. Asır). Atatürk Üniversitesi: Yayınlanmamış Doktora Tezi.

MOTTAHEDEH, Roy P. (1976). “The Shu’ubiyya Controversy and the Social History of Early Islamic Iran”. International Journal of Middle East Studies. Vol 3. No 2.

MOMTAHEN, Hoseyn Ali (1393). Nehzat-e Şuûbiye, Conbeş-e Melli-ye İraniyan Der Berbar-e Xelafet-e Emevi ve Abbasi, Elmi ve Ferhengi Yay., Tahran.

ÖZ, Mustafa. (1999). “İbn Garsiyye”, İslâm Ansiklopedisi, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Yay., İstanbul.

QADORA, Zahiyye (1972). El-Şuûbiye ve Asar’ul İçtimai ve El-Siyasi El- Hayat’ul İslamiye fi El-Asr-ul Abbasi El-Aval, Dar’ul Kutup El-Lübnanî Yay., Beyrut.

Babak SHAHED
https://orcid.org/0000-0003-3184-2772

_{Tarih Doktoru}

_E-Posta: shahedbabak@gmail.com

_{Yazı Bilgisi:}

_{Alındığı Tarih: 4 Kasım 2021}

_{Yayına Kabul edildiği tarih: 29 Kasım 2021}

_{E-yayın tarihi: 5 Ocak 2022}

_{Çıktı sayfa sayısı: 16}

_{Kaynak sayısı: 13}