Özet
Türk- Moğol Dil İlişkisi Esasında Sarı Uygur- Şıra Yugur Dil İlişkisi
Mousa RAHIMI (Musa Rahimi)
Türklerin ve Moğolların eskiden beri birbirleriyle sıkı ilişkileri oldukları bilinmektedir. Bu ilişki sonucunda iki dilin de birbirinden derin etkilenmeleri olmuşşur. Bu etkilenmeler yalnız söz varlığında kalmamış, morfolojik ve sentaktik düzeyde de gerçekleşmişşir. Türkler hareketli bir millet oldukları için tarih boyunca Moğol, Tunguz, Fin, Islav, Hind-Avrupa, Arap ve Farslarla temasta olup onların dillerini etkilediği gibi dillerinden de etkilenmişşir. Bu etkileşimin derin izlerini yalnız art zamanlı (diyakronik) ve karşılaştırmalı dil biliminde değil, ayrıca onların inanç, sosyal hayat, düşünce biçimi ve yaşam tarzında da aramak gerekir.
Dil sınıflandırmasında aynı gruba ait olan Sarı Uygur Türkçesi ve Şıra Yugur Moğolcasının eklemeli (agglutinative) bir dil olmaları, yapım ve çekim benzerlikleri, zamirlerde ve söz varlığındaki ortaklıklar gibi hususlara araştırmacılar değinmiştir. Jenetik akrabalıktan çok, dil teması sonucu ortaya çıkan benzerlikler ve değişimin üzerinde durmaya çalışılan bu yazıda, bütün dillerin tarihinde bir karışmanın olabileceği gibi bu iki Altay dilinde de dil değişiminin birçok düzeylerinde gerçekleştiğinin tesbitine çalışılmıştır.
Bir dilin tarihini o dili konuşanların tarihinden ayırabilmediğimiz için biz bu çalışmada Türk ve Moğolların hem tarihini hem de dil teması sonucu oluşan ortaklıklara hem rekonstraksiyon (reconstruction) olarak varsayılan Ana Altaycayı (Proto-Altayca) göz önünde tutacağız.
Anahtar sözcükler: Altay Dil Varsayımı (Ferziyesi), Kültürel Dil Bilimi, Sarı Uyhur Türkçesi, Şıra Yugur Moğolcası.
چکیده
تماس زبانی ساری اویغور و شیرا اویغور بر اساس مناسبات زبانی ترکی- مغولی
موسی رحیمی
ترکها و مغولها از زمانهای خیلی دور با هم ارتباط و مراوده نزدیکی داشتهاند. در نتیجه این ارتباطات و مراودات نیز هر دو زبان ترکی و مغولی تاثیرات زیادی از یکدیگر پذیرفتهاند. این تاثیرات تنها در واژگان نمانده بلکه از لحاظ ساختاری و نحوی نیز تاثیرات زیادی بر یکدیگر گذاشتهاند. ترکان به خاطر متحرک بودنشان در طول تاریخ با مغولان، مانچو-تونقوزها، فینها، اسلاوها، هند و اروپاییها، عربها و فارسها در ارتباط بوده و همانطوری که بر زبانهای آنها تاثیر گذاشتهاند، از زبانهای آنها نیز تاثیر پذیرفتهاند. اثرات عمیق و متقابل این ارتباطات را نه تنها از لحاظ زبانشناسی تطبیقی و در زمانی (دیاکرونیک) بلکه از لحاظ اعتقادی، زندگی اجتماعی، طرز تفکر و زندگی نیز باید تحقیق و جستجو کرد. ترکی ساری اویغور و مغولی شیرا یوغور در طبقهبندی زبانها به یک خانواده زبانی متعلق بوده و تاکنون محققان زیادی به تشابهات مورفولوژیکی و مشترکات واژگانی دو زبان پرداختهاند. در این مقاله به جای ارتباط ژنتیکی به تشابهاتی که در نتیجه تماس / ارتباط زبانی بوجود آمده پرداخته شده است. علاوه بر این، همانطوری که تاریخ یک زبان را از تاریخ متکلمین آن زبان نمیتوان جدا کرد، در این نوشته هم به تاریخ ترکان و مغولان هم به مشترکاتی که در نتیجه ارتباط زبانی بوجود آمده نیم نگاهی انداخته شده و هم فرضیه پروتو-آلتاییک در نظر گرفته شده است.
کلیدواژهها: فرضیهی زبان آلتاییکی، زبانشناسی فرهنگی، ترکی ساری اویغور، مغولی شیرا یوغور
قایناقلار:
آريز، ارکين (2002)، “ساری اويغور تورکلرينده گئسار دستانی اوزرينه” ، چاغداش تورکلوک آراشتيرمالاري سمپوزيومو بيلديريلیری، صص: 139-133.
آغ آلداغ، صباحالدین (2000) “موغول دولتی”، تورکلر آنسیکلوپدیسی، ج: 8، صص: 277-265، يئنی تورکيه يایینلاری، آنکارا.
آقتپه، گولسون (1998)، ساری اويغور تورکجهسینين تاریخی قارشيلاشتيرمالی سس بيلگيسی، آنکارا اونيورسيتهسی سوسيال بيليملر انستيتوسو چاغداش تورک لهجهلری و ادبياتلاری آنابيليم دالی، ياييملانماميش يوکسک ليسانس تئزی، آنکارا.
ابرهارد، و. (1996) چينين شيمال قومشولاری (چئویرن: نعمت اولوغتوغ)، تورک تاريخ قورومو، آنکارا.
اؤلمز، محمت (1996)، “ساری اويغورلار و ساری اويغورجا” ، چاغداش تورک ديلی، س: 98، صص: 37-31.
اؤلمز، زوهال (2003)، شجره تورکه گؤره موغول بويلاری، کبيکچ یایینلاری، ايستانبول.
اؤزتورک، موثر (2002)، “چينجهدن تورک ديللرينه گيرميش اولان سؤزجوکلر” ، نسخه، ايل: 2، س: 7، صص: 189-179.
ارجيلاسون، احمد بيجان (2004)، باشلانغيچدان ييرمينجي يوز ييلا تورک ديلي تاريخي، آقچاغ يايینلاری، آنکارا.
اکرم، ارکين (2007)، “ساری اويغورلارين کؤکنی” ، مودرن تورکلوک آراشتيرمالاري درگيسی، ج: 4، س: 3، صص: 180-156.
ارن، حسن (1950)، “سيبيريا تورک ديللرينده موغول عنصرلاری” ، تورک ديلي آراشتيرمالاری ايلليگی بللهتن، تورک دیل قورومو یایینلاری.، صص: 43-35.
بنزينگ، ژ. (1957)، “آلتاي فيلولوژيسی و تورکولوژي اتوتلرينه قيلاووز” (چئویرن: ثابيت س. پايلی)، تورک ديلی آراشتيرمالاري ايلليگی بللهتن، تورک دیل قورومو يايینلاری، صص: 177-131.
تکين، طلعت (1976)، “آلتای ديللری تئوريسی” ، تورک دونياسی ال کيتابی، تورک کولتورونو آراشتيرما انستيتوسو، آي ييلديز مطبعهسی، آنکارا.
تمير، احمد (1976)، “اورال-آلتاي ديللری تئوريسی” ، تورک دونياسي ال کيتابی، تورک کولتورونو آراشتيرما انستيتوسو، آي ييلديز مطبعهسی، آنکارا.
تمير، احمد (1989)، موغوللارين گيزلی تاريخينه گؤره چنگيز خان، کولتور باقانليغی يايینلاری، آنکارا.
تمير، احمد (2002)، “موغول (و يا تورک-موغول) خانليغی” ، تورکلر، ج: 8، صص: 264-256، يئني تورکيه يايینلاری، آنکارا.
توغان، ايسن بيکه (2002)، “چينگيز خان و موغوللار ” ، تورکلر، ج: 8، صص: 255-235، يئني تورکيه يايینلاری، آنکارا.
تونا، عثمان نديم (1972)، “عثمانليجادا موغولجا اؤدونچ کليمهلر” ، تورکيات مجموعهسی، ج: 17، صص: 250-209.
تونا، عثمان نديم (1992)، “آلتای ديللری تئوريسی” ، تورک دونياسي ال کيتابی. آنکارا، ج: 1، سايی: آ-23.
جعفراوغلو، احمد (2001)، تورک ديلي تاريخی، آلفا يايینلاری، ايستانبول.
چاغاتای، سعادت (1961)، “ساري اويغورلارين ديلی” تورک ديلی آراشتيرمالاری ايلليگی بللهتن، تورک دیل قورومو يايینلاری، صص: 42-37.
چاندارلو اوغلو، گولچين (1967)، ساری اويغورلار و قانسو بؤلگهسی قبيلهلری (11-9-جو عصرلر)، ايستانبول.
دورفر، گرهارد (1981-1980)، “تمل سؤزجوکلر و آلتاي ديللری سورونو” (چئویرن: سميح تئزجان)، تورک ديلي آراشتيرمالاري ايلليگی بللهتن. تورک دیل قورومو يايینلاری، صفحه: 16-1.
راشونيی، ل. (1971)، تاريخده تورکلوک، ت.ک.آ.ا يايینلاری، آنکارا.
سپولر، برتولد (1987)، ايران موغوللاری، تورک تاریخ قورومو يايینلاری، آنکارا.
عبداللهیف، علیاؤوست ذاکير اوغلو (1987)، “آذربايجان-موغول ديل ايليشکيلری” ، تورک ديلی آراشديرمالاری ايلليگی بللهتن، تورک دیل قورومو يایینلاری، صص: 9-1.
قارلوق، عبدالرشید جليل (2006)، “ساری اويغورلارين تورکيه تورکلرينه قارشی توتوملاری”، مودرن تورکلوک آراشتيرمالاري درگيسی، ج: 3، س: 1، صص: 153-145.
قفس اوغلو، ابراهيم (1972)، تورک ميلّی کولتورو، اؤتوکن يايینلاری، آنکارا.
قايماز، زکی (2005)، “ساری اويغورجا آراشتيرمالارينا گنل بير باقيش” ، فيکرت تورکمن آرماغانی، قان ييلماز مطبعهسی، صص: 455-451، ايزمير.
قورقماز، زينب (1986)، “تورکچه ايله موغولجا آراسيندا اورتاقلاشان عنصرلار و موغولجانين تورک ديلی آراشتيرمالارينداکي يئری” ، تورک ديلي آراشتيرمالاري ايلليگی بللهتن، تورک دیل قورومو يايینلاری، صص: 52-43.
گروسه، رؤنه (1999)، بوزقير ايمپراتورلوغو (چئویرن: م. رشات اوزمن)، اؤتوکن، ايستانبول.
گولنسوی، تونجر (1973-1974)، “آلتای ديللريندهکی آقراباليق آدلاری اوزرينه نوتلار”، تورک ديلي آراشتيرمالاري ايلليگی بللهتن، تورک دیل قورومو يايینلاری، صص: 318-283.
موغوللارين گيزلي تاريخی (1240)، چئویرن: احمد تمير، تورک تاریخ قورومو يايینلاری، 1948.
ولاديميرستوو، ب. ي. (1987)، موغوللارين اجتيماعی تشکيلاتی (چئویرن: عبدالقادر اينان)، تورک تاريخ قورومو ياي.، آنکارا.
Ehlich, K. (1994 ) “Communication Disruptions: On beniflts and disadvantages of language contact”, Language Contact Language Conflict. Martin Putz. Philadelphia, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
HAHN, R. F. (1998), “Yellow Uyghur and Salar”, The Turkic Languages, editor: Lars Johanson and Eva A . Csato. London, New York: Routledge.
JOHANSON, Lars (2002), Structural Factors in Turkic Language Contacts, Curzon Press.
JOHANSON, Lars (2007), Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler (çev. Nurettin Demir), TDK Yay., Ankara.
NUGTEREN, H.( 2003), “Shira Yugur”, The Mongolic Languages, Outledge, London and Newyork, s.265.
SINOR, Denis (1988), The Uralic Languages, E. J. Brill, Leiden-New York-Kobenhavn-Köln.
THOMASON, Sarah Grey-KAUFMAN, Terence (1991), Language Contact, Creolization, and Genetic Linguistics, University of California Pres, Berkeley-Los Angeles-Oxford.
THOMSEN, Kaare (1985), “Sarı Uygurların Dili ve Salarca” (çev. ilhan Çeneli), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, TDK Yay., sayfa: 13-19.
TRASK, R.L. (1996), Historical Linguistic. New York: St Martin’s Press.