Qaşqayı Türklərinin Ölümlə Bağlı İnanclarında Şamanizm İzləri

Özet

Kaşkay Türlerinin Ölümle İlgili İnançlarında Şamanizm İzleri

Venera MUSTAFAYEVA

Kaşkay Türklerinin kültüründe ölümle bağlı ilgili inanç ve adetlerin kökeni İslam dinine ve ondan daha eski olan Şamanizm inancına dayanır. Kaşkayların ölüm ve yas törenlerinde kara ve göy (mavi) renkli giysi giymək, sahibi ölen atın kuyruğunu kesmek, saç kesmek, baş açmak, giysiyi ters giymek, kara bayram, yas vs. gibi matem gelenekleri İslam dini ayin ve ritüelleri dışında olsa da, bu adetler İslami gelenekler içinde bugün de yaşatılmaktadır.

Bu çalışmada Kaşkay Türklerinin ölümden sonraki birçok ayin ve ritüellerinden bahsedilecək, yas ve ölü bayramı konusu incelenecektir.

Anahtar sözcükler: Ölüm, saç kesmek, atın kuyruğunun kesilmesi, kara ve göy giysi giymek, yas, ölü bayramı.

Xülasə

Qaşqayı Türklərinin Ölümlə Bağlı İnanclarında Şamanizm İzləri

Venera MUSTAFAYEVA

Qaşqayı Türklərinin mədəniyyətində ölümlə bağlı inanc və adətlərin mənşeyi İslam dininə və ondan daha əski olan Şamanizm inancına dayanır. Qaşqayıların ölüm və yas mərasimlərində qara və göy rəngli paltar geyinmək, sahibi ölən atın quyruğunu kəsmək, saç kəsmək, baş açmaq, paltarı tərs geyinmək, qara bayram, yas və s. kimi yas adətləri İslam dini ayin və ritualları xaricində olsa da, bu adətlər İslami ənənələr içində bu gün də yaşadılmaqdadır.

Bu məqalədə Qaşqayı Türklərinin ölümdən sonrakı bir çox ayin və rituallarından bəhs edilecək, yas və ölü bayramı mövzusu araşdırılacaqdır.

Açar sözlər: Ölüm, saç kəsmək, atın quyruğunun kəsilməsi, qara və göy paltar geyinmək, yas, ölü bayramı.

Abstract

Shamanism Roots in Death-Related Beliefs Among Qashqai Turks

Venera MUSTAFAYEVA

Beliefs and death-related rituals among the Qashqai Turks have roots in Islam and before that, in Shamanic beliefs. Death and post-mortem ceremonies in Qashqai include wearing black and blue clothes, cutting the tail of the deceased’s horse, having the relatives’ hairs cut, not wearing a headscarf, putting on clothes contrariwise, feast of the dead, and mourning rituals. Although not originally Islamic, these mourning rituals are still held along with Islamic traditions today. In this study, many post-mortem rites and rituals of Qashqai Turks will be discussed, and the subject of “mourning” and “dead feast” will be studied.

Keywords: Death, Cutting hair, Cutting a horse’s tail, Wearing Dark and blue Clothes, Mourning and Feast of the Dead.

چکیده

نشانه‌های شامانیسم در باورهای مرتبط با مرگ در میان ترک‌های قشقایی

ونِرا مصطفی‌یوا

ریشه باورها و عادات مربوط به مرگ در فرهنگ ترک‌های قشقایی به دین اسلام و پیشتر از آن به باور شامانیسم برمی‌گردد. پوشیدن لباس‌های سیاه و آبی، بریدن دم اسبی که صاحبش فوت کرده، بریدن گیسو، باز کردن سر، برعکس پوشیدن لباس، عید سیاه و دیگر عاداتی که در مراسم عزاداری در میان قشقایی‌ها رایج است، اگرچه جزئی از آیین‌های اسلامی نیست، اما به عنوان آداب و رسوم اسلامی امروزه نیز به حیات خود ادامه می‌دهد.

در این مقاله به آیین‌ها و مراسم‌های پس از مرگ در میان ترک‌های قشقایی اشاره شده و موضوع «عزاداری» و «عید مرده» مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

کلیدواژه‌ها: مرگ، بریدن گیسو، بریدن دم اسب، پوشیدن لباس‌های سیاه و آبی، عزاداری، عید مرده.

منابع/Qaynaqlar

(2007). Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğeti, Bakı.
AÇA, Mehmet; Yolcu, Mehmet Ali; Mustafa Aça (2009). Kadın Folkloru, Statü ve Famaj, Paradigma Akademy.
AĞASIOĞLU, Firudin (2013). Daşbaba, Türkün Daş Yaddaşı, Bakı. ALBAYRAK, Kadir (2008). “Milli Dinlerde Renk Fenomeni”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(1), 2008, s. 1-41. ALBAYRAK, Recep (2013). Türklerin İranı Yakın Gelecek, 1-2 Berikan Yay., Ankara. ALTAYLI, S. (2005). Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü, Ankara.
ANAVRİAN AGHDAM, Akbar (2009). “Kaşkay Türklerinde Atasözleri”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.ARAT, Reşit Rahmeti (1970). Baburname, Babur’un, Hatıratı, 2. ve 3. ciltler, M.E.B., İstanbul.

ARTUN, Erman (2006). “Çukurova Konar-Göçer Türkmenlerinin Halk Kültürlerinde Eski Türk İnançlarının İzleri”, II. Kayseri ve Yöressi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildirileri, 10-12 Nisan, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri.
BAŞGÖZ, İlhan (1986). Folklor Yazıları, İnsan Adları ve Toplum, Adam Yay., İstanbul.
BAYAT, Fuzuli (2005). Ay Kültünün Dini Mitolojik Sisteminde Türk Boy adları Etimolojisi, Ankara.
BAYAT, Hüseyn Ciddi (1378). Kaşkay Aşiretlerinin Tarihi Oğuz Boyları Ile Etnik Ve Tarihsel Uyumu, Farsça, Şiraz.
BAYATLI, Murad; Najdat Yashar Murad (2009). “Irak Türkmenlerinin Halk İnançları ve Bu İnançlar Etrafında Oluşan Halk Edebiyatı Unsurlarının İncelenmesi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
CAFEROĞLU, Ahmet (1934). Abu Hayyan Kitap el-İdrak Li-lisan al-Atrak İstanbul.
CAFEROĞLU, Ahmet (1939). “Azeri Türklerinde Bâtıl İtikatlar”, Türklük Mecmuası, 1. Haziran, Sayı 3: 1939.
CAFEROĞLU, Ahmet (1956). “Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı”, Ankara Üniversitesi İlahiyet Fakültesi Dergisi, C. 5, S. 1, 1956. s. 65-75.
ÇELIK, Muhittin (1997). “Kaşkay Türkçesi (Giriş, İnceleme, Metinler, Sözlük), Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
CLAUSON, Sır Gerard (1972). An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish, At the clarendon press, Oxford.
CUMAKUNOVA, Gülzura (2000). “Kırgızların Nooruz Kutlamalarında Eski Türk İnançlarının İzleri”, Türk Dünyasında Nevruz Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (18-20 Mart 1999, Elazığ), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000.
DEVLETABADI, Ferzane (2018). “Kaşkay Türklerinin Soy Damgaları”, Türkbilig, 2018, C. 2018, S. 36, s. 147-158.
ERDEM (Memmedov), Fazil (2021). Etimoloji Araştırmalardan Seçmeler, Qanun Yay., Bakı.
ERGIN, Muharrem (2004). Dede Korkut Kitabı. 1.-2. cilt Ankara.
GÜNGÖR, Harun (2007). “Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar”, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler: H. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Yay., s. 1-7, 16-17 Nisan 2007, Ankara.
İNAN, A (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, T.T.K. Yay., Ankara.
İNAN, Abdulkadir (1952). “Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 4, C. 1, 1952, s. 19-30.
KAFALI, Mustafa (1997). Anadolunun Fethi ve Türkleşmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara.

KALAFAT, Yaşar (2010). Doğu Anadolu‟da Eski Türk İnançlarının İzleri, Berikan Yay., Ankara.
KARAASLAN, Mehmet (2010). “Kaşkay Türklerinde Geçiş Dönemleri Doğum-Evlenme- Ölüm”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, SBE, Van.
KAŞGARLI M. (1985). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, C. l, çev. Besim Atalay, Ankara.
KAŞGARLI M. (1986). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, C. 3, çev. Besim Atalay, Ankara.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad (2004). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Alfa Yay., İstanbul.
LVOVA, E. L. vd. (2013a). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kâinat ve Zaman, Nesneler Dünyası, çev. Ergun, M., Kömen Yay., Konya.
LVOVA, E. L. vd. (2013b). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: İnsan ve Toplum, çev. Ergun, M., Kömen Yay., Konya.
NASIRI TAYYIBI, Mansur (1349/1968). Kaşkayların İran Tarihi Ve Kültüründeki Rolü, Perdis-e Daneş Yay., Tahran.
NAUANOVA, Gülzana (2020). “Kazak Türklerinin Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ardahan Üniversitesi, Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, Ardahan.
ÖGEL, B. (1989). Türk Mitolojisi, C. 1, T.T.K. Yay., Ankara.
ÖGEL, B. (1995). Türk Mitolojisi, C. 2, T.T.K. Yay., Ankara.
ROUX, Jean-Paul (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İşaret Yay., İstanbul.
RUBRUK, Wilhelm Von (2012). Moğolların Büyük Hanına Seyahat, çev. Ergin Ayan, Ay Işığı Kitapları, İstanbul.
SAGALAYEV, A. M (1991). Uralo-Altayskaya Mifologiya: Simvol i arhetip, Nauka, Novosibirsk.
SERKİNA, Galina (2006). “Geçiş Ritüellerindeki Benzerlik”, çev. Kalmamat Kulamşaev, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmalar Dergisi, 2006.
ŞEŞEN, Ramazan (1975). İbn Fadlan Seyahatnamesi Tercümesi, İstanbul.
SEYIDOV, Mireli (2018). Azebaycan Xalqının Soykökünü Düşünürken, Elm Yay., Bakı.
TEZCAN, Mahmut (1996). Kültürel Antropoloji, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
Türkmenistan Milli Yazmalar Enstitüsü (2005). Türkmen Halk İnançları, Miras Yay., Aşkabat.

Sözlü Qaynaqlar (Q.A.: Kaynak Kişi)

Q.A.1. AĞAREZAYI, Sajjad; 1982 doğumlu, Amele Tayfası, Mehter Hana Tiresi, İlkokul Öğretmeni, Bekâr, Yaşadığı Yer: Şiraz.

Q.A.2. FURUT KAŞKAYI, Rıza; 1986 doğumlu, Amele Tayfası, Bekâr, Elektrik Mühendisi, Bekâr, Yaşadığı Yer: İzmir.
Q.A.3. SAFARİ, Ayvazullah, 1969 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Evli, Şair, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.4. HAQİQAT, Sümeyye; 1984 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Kuleli Tiresi, Psikolok, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.5. MOSALO, İsmail; 1984 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Kuleli Tiresi, Banka Çalışanı, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.6. HAZRETİ, Emad; 1986 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Doktora Öğrencisi, Yaşadığı Yer: Ankara.
Q.A.7. CİDDİ, Bayat; 1956 doğumlu, Bayat Tayfası, Emekli Hoca, Araştırmacı, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.8. İSFENDİYARİ, Saleh; 1985 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Tarih Öğretmeni, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.9. ASGERİ, Ali; 1988 doğumlu, Farsimedan Tayfası, Ticaretle meşgul, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.10. MUHAMMEDİ KEŞKÜLLÜ, Madine; 1966 doğumlu, Keşküllü Tayfası, Ev Hanımı, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.11. ŞAHBAZİ, Şehrabanu; 1941 doğumlu, Amale Tayfası, Iğdır Tiresi, Hancanlı Tiresi, Köy Ebesi, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.12. BAHADIRI, Kazım; 1982 doğumlu, Keşkül Tayfası, Oba Öğretmeni, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.13.GEŞLAĞI, Fatime; 1996 doğumlu, Rahimli Tayfası, Ev Hanımı, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.14. SAFARİZADE, Ağahan; 1972 doğumlu, Amele Tayfası, Iğdır Tiresi, Hancanlı Bonkusu, Çoban, Yaşadığı Yer: Xonc.
Q.A.15. ŞÜKUHİ, Bulgayis; 1953 doğumlu, Amele Tayfası, Kadirli Tiresi, Ev Hanımı, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.16. MUĞAN RAHİMİ, Gulamhüseyin; 1961 doğumlu, Rahimli Tayfası, Halı Tüccarı, Evli, Yaşadığı Yer: İsfahan.
Q.A.17. MUĞAN RAHİMİ, Memliket; 1971 doğumlu, Rahimli Tayfası, Ev Hanımı, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.18. MUĞANLI, Samed; 1991 doğumlu, Rahimli tayfası, Doktora öğrencisi, Yaşadığı Yer: Ankara.
Q.A.19. MEHRVERZ, Kamran, 1972 doğumlu, Amele Tayfası, Behmenbeyli Tiresi, İngilizce Hocası, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.20. EMIRPUR, Moslem; 1986 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Çalışmıyor, Boşanmış, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.21. RIZAYİ, Muslum; 1984 doğumlu, Amele Tayfası, Doktora Öğrencisi, Evli, Yaşadığı Yer: Konya.

Q.A.22. SELİMİ, Kamran; 1942 doğumlu, Farsimedan Tayfası, Emekli, Sanaz Tiresi, Dul, Yaşadığı Yer: Xonz.
Q.A.23. HEYDERİ, Mohsen; 1961 doğumlu, Keşküllü Tayfası, Emekli, Evli, Yaşadığı Yer: Kazrun.
Q.A.24. HAQİQAT, Samira; 1985 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Kuleli Tiresi, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.25. RAHİMİ, Xosro; 1992 doğumlu, Rahimli Tayfası, Seyyar satıcı, Bekar, Yaşadığı Yer: İsfahan.
Q.A.26. MORADİ, Sara; 1982 doğumlu, Keşküllü Tayfası, Dans Hocası, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.27. MORADİ, Ersalan; 1982 doğumlu, Keşküllü Tayfası, Şöför, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.27.SAMİMİ, Mustafa; 1950 doğumlu, Farsimedan Tayfası, Göçebe, Evli, Yaşadığı Yer: Firuzabad.
Q.A.28. CEMŞİDİ, Sanaz; 1964 doğumlu, Amele Tayfası, Göçebe, Evli, Yaşadığı Yer: Firuzabad.
Q.A.29. KEREMI, Hadi; 1942 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Emekli, Evli, Yaşadığı Yer: Miment.
Q.A.30. TAYYEBİ, Hesen; 1951 doğumlu, Dereşörlü Tayfası, Çoban, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.31. NERREİ, Daryuş; 1984 doğumlu, Dereşörlü Tayfası, Öğretmen, Evli, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.32. NADİRLİ, İbrahim; 1971 doğumlu, Derşeörlü Tayfası, Müzisyen, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.33. ASKEROVA, Roza; 1959 doğumlu, Azerbaycanlı, Ev Hanımı, Evli, Yaşadığı Yer: Bakü.
Q.A.34 TAWFEQ, Naznaz; 1983 doğumlu, Iraklı, Doktora Öğrencisi, Evli, Yaşadığı Yer: Erbil.
Q.A.35. CHULDUM Ouul, Aygulya; 1987 doğumlu, Tuvalı, Doktora Öğrencisi, Evli, Yaşadığı Yer: İstanbul.
Q.A.36. MAHMUDİ, Anaxanım; 1987 doğumlu, Tebrizli, Ev Hanımı, Evli, Yaşadığı Yer: Tebriz.
Q.A.37. LAÇINİ, Habib; 1972 doğumlu, Amele Tayfası, Iğdır Tiresi, Hayvan Tüccarı, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.38. EKİNCİ, Kiyani Baziyar; 1965 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Karaçemen Obası.
Q.A.39. EKİNCİ, Mehranferin; 1961 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Karaçemen Obası.
Q.A.40. BARZEGAR, Şahsenem; 1941 doğumlu, Amele Tayfası, Kutlu Tiresi, Ev Hanımı, Yaşadığı Yer: Şiraz.

Q.A.41. BARZEGAR, Elmas; 1938 doğumlu, Amele Tayfası, Kutlu Tiresi, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.42. EZİZİ, Abbas; 1986 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Karaçemen Obası.
Q.A.43. EZİZİ, Semender; 1951 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Karaçemen Obası.
Q.A.44. TEVEKÜLİ, Hebib; 1976 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Beydili Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Karaçemen Obası.
Q.A.45. AVAYXOŞ, Samed; 1975 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Baharlı Tiresi, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.46. EZZAKI, Ali; 1971 doğumlu, Büyük Keşküllü Tayfası, Bulverdi Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Karaçemen Obası.
Q.A.48. BORAUMANİ, Anahita; 1999 doğumlu, Şeşbeyli Tayfası, Ceferli Tiresi, Gıda Mühendisi, Yaşadığı Yer: Şiraz.
Q.A.49. YUSUFİ, Zehra; 1986 doğumlu, Farsimeden Tayfası, Şeybani Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Oba.
Q.A.50. YUSUFİ, Ali; 1988 doğumlu, Farsimeden Tayfası, Şeybani Tiresi, Göçebe, Yaşadığı Yer: Oba.
Q.A.51. MİRZAYİ, Arsalan; 1977 doğumlu, Yüksek Lisans, Şair ve yazar, Yaşadığı Yer: Semirom.

Venera MUSTAFAYEVA
https://orcid.org/0000-0002-1339-7516
Doktora Öğrencisi, İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Enstitüsü.
E-Posta: venusmno@gmail.com
Yazı Bilgisi:
Alındığı Tarih: Ağustos 2021
Yayına Kabul edildiği tarih: 7 Eylül 2021
E-yayın tarihi: 30 Eylül 2021
Çıktı sayfa sayısı: 21
Kaynak sayısı: 45 (yazılı), 51 (sözlü)