Etno-Milliyetçi Hareketler Açısından İran’ın Etnik Politikaları/ Ali ŞAHİN

Özet

Etno-Milliyetçi Hareketler Açısından İran’ın Etnik Politikaları

Ali ŞAHİN

Köklü bir medeniyet geçmişine sahip olan İran, bugün bünyesinde pek çok azınlığa ev sahipliği yapmaktadır. Modern İran tarihinin başlangıcı olarak sayılan Kaçarlar döneminde azınlıklar, Hristiyan, Yahudi ve Zerdüştler olarak dinsel çatı altında tanınmıştır. Rıza Şah’ın 1921’de darbe ile işbaşına gelmesiyle İran’da azınlıklar bir tehlike olarak görülmüş ve İranlaştırma politikası uygulanmıştır. 1979 İslam Devrimi’yle birlikte İran’da azınlık kavramı değişmiş, tek dinsel gayrimüslimler (Hristiyan, Yahudi, Asuri/Keldani, Ermeni, Zerdüşt) azınlık statüsünde kabul edilmiştir. Sosyolojik azınlık grupları (Türkler, Kürtler, Beluçlar vb.) ise Müslüman oldukları için azınlık statüsünde değerlendirilmemiştir.

Bu çalışmada Kaçarlardan itibaren İran’ın azınlık politikası, gayrimüslim azınlıklar ve sosyolojik azınlık durumunda olan diğer azınlıklar ele alınmıştır.

Anahtar sözcükler: İran’daki azınlıklar, İran Türkleri, İran Kürtleri, etno-milliyetçilik, etnik politikalar.

Xülasə

Etno-Milliyyәtçi Hәrәkәtlәr Açısından İranın Etnik Siyasәtlәri

Ali ŞAHİN

Köklü bir mәdәniyyәt keçmişinә malik olan İran, bu gün bünyәsindә bir çox azınlığa ev sahibliyi etmәkdәdir. Modern İran tarixinin başlanğıcı olaraq sayılan Qacarlar dönәmindә azınlıqlar, xristiyan, yәhudi vә zәrdüştlәr olaraq dini çatı altında tanınmışdır. Rza Şahın 1921-dә hәrbi çevriliş ilә iş başına gәlmesi ilә İranda azınlıqlar bir tәhlükә olaraq görülmüş vә İranlaşdırma siyasәti tәtbiq olunmuşdur. 1979 İslam inqilabı ilә birlikdә İranda azınlıq qavramı dәyişmiş, tek dini qeyri-müsәlmanlar (xristiyan, yәhudi, asuri/kәldani, ermәni, zәrdüşti) azınlıq statusunda qәbul edilmişdir. Sosioloji azınlıq qrupları (türklәr, kürdlәr, bәluçlar vb.) isә müsәlman olduqları üçün azınlıq statusunda dәyәrlәndirilmәmişdir.

Bu çalışmada Qacarlardan etibarәn İranın azınlıq siyasәti, qeyri-müsәlman azınlıqlar vә sosioloji azınlıq durumunda olan digәr azınlıqlar әlә alınmışdır.

Açar sözlər: İrandakı azınlıqlar, İran türklәri, İran kürdlәri, etno-milliyyәtçilik, etnik siyasәt.

Abstract

Iran’s Ethnic Policies in Terms of Ethno-Nationalist Movements

Ali ŞAHİN

Iran, which has a deep-rooted civilization history, is home to many minorities today. During the Qajar period, which is considered the beginning of modern Iranian history, minorities were recognized under the religious roof as Christians, Jews and Zoroastrians. When Reza Shah came to power in 1921 with a coup d’état, minorities were seen as a danger in Iran and it was applied to the Iranization policy. With the 1979 Islamic Revolution, the concept of minority changed in Iran, and mono-religious non-Muslims (Christian, Jewish, Assyrian/Chaldean, Armenian, Zoroastrian) were accepted as minorities. Sociological minority groups (Turks, Kurds, Baluch etc.) are not included in the minority status because they are Muslims.

Key words: Minorities in Iran, Iranian Turks, Iranian Kurds, etno-nationalism, ethnic politicies.

چکیده

سیاست‌های اتنیکی در ایران از منظر جنبش‌های انتو-ناسیونالیستی

علی شاهین

ایران به عنوان کشوری با ریشه فرهنگی، امروزه میزبان اقلیت‌های بسیاری است. در دوره قاجار که نقطه آغاز تاریخ مدرن ایران می‌باشد، اقلیت‌ها تحت عنوان مسیحی، یهودی (کلیمی) و زرتشتی زیر چتر اقلیت‌های دینی معرفی گردیده بود. پس از کودتای 1921 و روی کار آمدن رضا شاه، اقلیت‌ها در ایران خطر محسوب شده و سیاست ایرانی‌سازی-فارسی‌سازی به اجرا گذاشته شد. بس از انقلاب اسلامی سال 1979، تعریف اقلیت در ایران دچار تغییر شده و تنها غیرمسلمانان (مسیحی/ارمنی، کلیمی/یهودی، آسوری/کلدانی، زرتشتی) به عنوان اقلیت شناخته شده و اقلیت‌های اجتماعی (ترک، کرد، بلوچ و غیره) به دلیل مسلمان بودن در ردیف اقلیت‌ها قرار نگرفتند.

در این مقاله، سیاست اقلیتی/اتنیکی ایران از دوران قاجار تا کنون، اقلیت‌های غیر مسلمان و اقلیت‌های اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها: اقلیت‌ها در ایران، ترک‌های ایران، کردهای ایران، اتنو-ناسیونالیسم، سیاست‌های اتنیکی

منابع/Qaynaqlar

“Iran (Islamic Republic of)’s Constitution of 1979 with Amendments through 1989”, Constitute Project 20 Mayıs 2020 tarihinde https://bit.ly/3KJOzsg adresinden erişildi.
“İran Kürtleri ve Yerleşim Yerleri”, 10 Ekim 2019 tarihinde https://bit.ly/3cKvNV6 adresinden erişildi.
“Who was behind Ahvaz terrorist Attack?”. 20.Eylül.2020 tarihinde https://bit.ly/3ALGazX adresinden erişildi.
ADIBELLİ, B. (2017). PaxPersica İran Jeopolitiği, İstanbul: I Q Yayınları.
AKHBARİ, M. (2009) A Geopolitical Analysis of Ethnicity in Iran with on Emphasis on Challengesand Opportunities. Geopolitcs Darterly. 5 (3). 45-69.
ATABAK, T. (2011). Çok Dilli İmparatorluktan Tartışmalı Modern Devlete. 21. Yüzyılda İran. (H. Katouzian- H. Şahidi Ed.). (Pınar Güven Çev.). Ankara: Sitare Yayınları.
ATSIZ GÖKDAĞ, B., HEYET R. (2004). İran Türklerinde Kimlik Meselesi. Bilig, 30. 51-84
ATTAR, A. Haşimzade. (2006). İran Etnik Yapısı. Ankara: Divan Yayıncılık.
Austrian Centrefor Country of Originand Asylum Researchand Documentation (ACCORD).(2015). Iran: Freedom of Religion; Treatment of Religiousand EthnicMinorities: COI Compilation. 12.03.2020 tarihinde https://bit.ly/3q6s5bB adresinden erişildi.
AXWORTHY, M. (2020) Devrimci, İran İslam Cumhuriyeti. (Ali Karatay Çev). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
BAŞARAN, D. (2017) Realizm-İdealizm İkilemi Bağlamında İran’ın Dış Politika Yönelimlerine Teorik Bir Bakış. Bölgesel Araştırmalar Dergisi İran Özel Sayısı. 1 (2). s. 220-244.
BAŞARAN, D., KARAGÖZ YERDELEN, B. (2019). İran-Pakistan İlişkileri ve Bölgesel Güvenlik. B. Karagöz Yerdelen (Ed.), II. Uluslararası Giresun Güvenlik Sempozyumu Bildiriler E-Kitabı. 59-67.
BRUİNESSEN, M. V. (2015). Kürtlük, Türklük, Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri. (H. Yurdakul Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları
Christianity. 10.03.2020 tarihinde https://bit.ly/3TFuyqU adresinden erişildi.
CRANE K., RALL R., MARTİNİ J. (2008) Iran’s Political Demographicand Economic Vulnerabilities. Santa Monica: CA: RAND Corporation. 03.05.2020 tarihinde https://bit.ly/3cI0z0L adresinden erişildi.
ÇAMLI, M. İran’ın Dini ve Mezhebi Azınlıkları. 21.03.2020 tarihinde https://bit.ly/3ALDnH4 adresinden erişim sağlandı.
DEVECİ, A.(2019). İran’daki Türkmenlerin Sosyal ve Siyasi Durumu. Maduniyet. 1 (2), 51-63.
DJALİLİ, M. R.- KELLER, T. (2017). 100 Soruda İran. (Reşat Uzmen Çev.). İstanbul:Bilge Kültür Sanat.
DOĞRU, A. (2018). Güvenlikleştirme teorisi ve dünya-sistem yaklaşımı çerçevesinde soğuk savaş sonrası İran dış politikasında Kürt meselesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
DUMAN, S. (2017). Güney Azerbaycan Türklerinin Demokratik Hak ve Özgürlük Mücadelesi. Ankara: Berikan Yayınevi.
EBRAHİMİ, H. Ahvaz Saldırısı ve Muhtemel Sonuçları. 13.08.2020 tarihinde https://bit.ly/3CWCsGr adresinden erişildi.
EDVAND, A. (2006). Modern Iran Tarihi. (Dilek Şendil Çev.), İstanbul: İş Bankası Yayınları.
Frazee, C. A. Christianity in Iran. 01.04.2020 tarihinde https://bit.ly/3TJHBYf adresinden erişildi.
GAMSIZ, S., GÜRSOY, A. P. (2019). Büyük Güçlerin İran Planı, Ankara: Detay Yayıncılık.
Genel Nüfus ve Konut Sayımı Sonuçları. 10.03.2020 tarihinde https://bit.ly/3wUGqeL adresinden erişildi.
HAFEZİYANİYA, M. R. (2017). İran Jeopolitiği ve Siyasi Coğrafyası. (Kaan Dilek Çev.). Ankara: İraniyat Yayınları.
HASSAN, H. Iran: Ethnicand Religious Minorities”,Congress Research Service, 17.05.2020 tarihinde https://bit.ly/3BbbgCm adresinden erişildi.
ISHAYA, A. (1987). Assyrians in Iran iii. AssyriansSettlementsOutside of Iran. 25.03.2020 tarihinde https://bit.ly/3KRhcUA adresinden erişildi.
Jewis in Islamic Countries: Iran. 04.04.2020 tarihinde https://bit.ly/3QfgeSX adresinden erişildi.
Judaism. 07.04.2020 tarihinde https://bit.ly/3cKxj9C adresinden erişildi.
KAFKASYALI, A. (2011). İran Coğrafyasında Türkler. Ankara: Bilge Oğuz Yayınları
KALAFAT, Y. (2005). İran Türklüğü-Jeokültürel Boyut. İstannul: Yeditepe.
KIRILMAZ, A., EROL, M. S. İran Diasporası’nda Kadın Üzerine Bir Okuma. Uluslararası Kriz ve Siyaset Araştırmaları Dergisi. 2(2). 14-43.
LAÇİNER, A. (2020). İran’da Yaşam Mücadelesi Veren Türk Topluluğu: Halaçlar. 20.08.2020 tarihinde https://bit.ly/3wXx41V adresinden erişildi.
MACUCH, (R). (1987). Assyrians in Iran: Assyrians community in Iran. 01.04.2020 tarihinde https://bit.ly/3Ry2cNl adresinden erişildi.
ÖZ, M. (2010). Şerîatmedârî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA). (38). 580-581.
ÖZŞAHİN, M. (2007). Güney Azerbaycan’da bağımsızlık hareketleri ve Güney Azerbaycan’ın Türk Dünyası İçin Önemi. Gebze Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yükseklisans Tezi.
RASHİDVASH V. (2013). Iranian People: Iranian Ethnic Groups. İnternational Journal of Humanities and Social Science. 3 (15). 216-226.
Rights Denied: Violations Against Ethnicand Religious Minorities in Iran, Cease fire Centre for Civilian Rights. (2018). 17.06.2020 tarihinde https://bit.ly/3cREP2x adresinden erişildi.
SALAHZADE, A. (2013).Iran’s Domesticand Foreign Policies, 26.05.2020 tarihinde https://bit.ly/3CPXG8W adresinden erişildi.
SARAÇLI, M. (2011), İran’da Azınlıklar, Ortadoğu Siyasetinde Türkiye. Yılmaz T.-Şahin M. (Ed.), Ankara: Barış Kitabevi. 117-141.
SARIÇİÇEK, S. (2020). İran Ermenileri Toplumsal Örgütlenme Hukuki Kanun ve Siyasi Faaliyetleri. Ankara: İRAM Yayınları.
SARIKAYA, Y. (2008). İran’da Milliyetçilik Tarihi ve Jeopolitik Boyutları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
SARISAMAN, S. (2018). Güney Azerbaycan’da Kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti ve Türk Kamuoyu. Karadeniz İncelemeleri Dergisi.13 (25). 163-184
ŞAHİN, A, İran’da Ayrılıkçı Bir Örgüt Hareketü’lNidal. 20.09.2020 tarihinde https://bit.ly/3ekMpTY adresinden erişildi.
ŞAHİN, A, İran’da Radikal Direnişçi Bir Örgüt: Ceyşu’lAdl. 07.05.2020 tarihinde https://bit.ly/3cI7gzU adresinden erişildi.
ŞAHİN, A. Ayrılıkçı Bir Örgütün Anatomisi: Cündullah, 7.05.2020 tarihinde https://bit.ly/3RweaqO adresinden erişildi.
ŞAHİT, B. El-Ahvaz Bölgesi ve İran’ın Arap Etno-Milliyetçiliği Sorunu. 27.09.2020 tarihinde https://bit.ly/3QfjTjV adresinden erişildi.
VALİ, A. (2010). Kürdistan Cumhuriyeti İran’da Kürt Kimliğinin Oluşumu. İstanbul: Avesta Yayıncılık
YAVUZ, H. (2015). İran’ın Etnik Kompozisyonu ve Siyasal Güç Açısından Etkileri. S. Tamçelik (Ed.). İran Değişen İç Dinamikler ve Türkiye-İran İlişkileri. Ankara: Gazi Kitabevi.
YEĞİN, A. (2013). İran Siyasetini Anlamak. Ankara: SETA Yayınları.
YENİSEY, G. (2008). İran’da Etnopolitik Hareketler. İstanbul: Ötüken Neşriyat

Ali ŞAHİN
https://orcid.org/0000-0001-6723-781X
Kastamonu Üniversitesi, Yakın Çağ Tarihi Anabilim Dalı, Bilim Uzmanı.
E-Posta: ali_sahin_03@hotmail.com
Yazı Bilgisi:
Alındığı Tarih: 2 şubat 2022
Yayına Kabul edildiği tarih: 6 Mart 2022
E-yayın tarihi: 30 Mart 2022
Çıktı sayfa sayısı: 27
Kaynak sayısı: 52