Özet
Azerbaycanlı Usta ve Mimarların Anadolu Türk Sanatına Katkıları
Abbas ŞADMEND
Türklerin Anadolu’da hâkimiyete gelmesinin ardından sanat ve mimarlık alanının gelişmesine daha çok önem verilmiştir. Türkler bu süreçte iktidarlarının göstergesi olarak muhteşem yapılar inşa ettirmiş, sanat alanında nadir eserler ortaya koymuşlardır. Bunların sonucu olarak, günümüzde “Türk Sanatı” alanında Anadolu, önemli bir yere sahip olmuştur. Fakat bu şaheserler, yalnız yerli sanatkârların emeğinin bir sonucu olarak ortaya çıkmamış, aynı zamanda Türk dünyasının farklı bölgelerinin sanatkârlarının da katkısı olmuştur. Nitekim “Anadolu Türk Sanatı”nın gelişmesinde Azerbaycanlı sanatkârların katkısı dikkat çekicidir.
Azerbaycan şehirleri, zamanında Türk uygarlığının önemli merkezlerinden olmuşlardır. Bu şehirlerde gelişmiş bilim ve sanat mekteplerinin var olması, olgun sanatkârların yetiştirilmesini de beraberinde getirmiştir. Bu sanatkârlar, Azerbaycan şehirlerinde muhteşem sanat eserlerine imza attıkları gibi, başka bölgelerde de farklı eserlerin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuşlardır. Azerbaycan şehirlerinin yanı sıra, bu sanatkârların imzaları “Anadolu Türk Sanatı”nda da karşımıza çıkmaktadır.
Bu çalışmada, yapı alanında faaliyet gösteren Azerbaycanlı sanatkârların Anadolu sanat ve mimarisindeki katkıları üzerinde durulmuştur. Yapıların kitabesine, üslup ve teknik özelliklerine ve tarihî kaynaklara başvurarak elde edilen bilgiler, “Anadolu Türk Sanatı”nın gelişmesinde, Azerbaycanlı sanatkârların da oldukça önemli rol üstlendiklerini göstermektedir.
Anahtar sözcükler: Türk Sanatı, Türk Mimarlığı, Anadolu Türk Sanatı, Anadolu Türk Mimarlığı, Azerbaycanlı Mimarlar, Azerbaycanlı Sanatkârlar.
Xülasə
Azәrbaycanlı Usta vә Memarların Anadolu Türk İncәsәnәtinә Qatğıları
Abbas ŞADMӘND
Türklәrin Anadoluda hakimiyyәtә gәlmәsindәn sonra incәsәnәt vә memarlıq sahәsinin gәlişmәsinә daha çox önәm verilmişdir. Türklәr bu müddәt әrzindә iqtidarlarının göstәrgәsi olaraq möhtәşәm binalar tikdirmiş, incәsәnәt sahәsindә nadir әsәrlәr ortaya qoymuşlar. Bunların nәticәsi olaraq, günümüzdә “Türk İncәsәnәti” sahәsindә Anadolu önәmli bir yere malik olmuşdur. Ancaq bu şah әsәrlәr, yalnız yerli sәnәtkarların әmәyinin bir nәticәsi olaraq ortaya çıxmamış, eyni zamanda Türk dünyasının fәrqli bölgәlәrinin sәnәtkarlarının da qatğısı olmuşdur. Necә ki, “Anadolu Türk İncәsәnәti”nin gәlişmәsindә Azәrbaycanlı sәnәtkarların rolu diqqәt çәkicidir. Azәrbaycan şәhәrlәri, zamanında Türk mәdәniyyәtinin önәmli mәrkәzlәrindәn olmuşlar. Bu şәhәrlәrdә qabaqcıl elm vә incәsәnәt mәktәblәrinin var olması, bacarıqlı vә tәcribәli sәnәtkarların yetişdirilmәsini dә bәrabәrindә gәtirmişdir. Bu sәnәtkarlar, Azәrbaycan şәhәrlәrindә möhtәşәm sәnәt әsәrlәrinә öz imzalarını qoyduqları kimi, başqa bölgәlәrdә dә fәrqli әsәrlәrin ortaya çıxmasında rol oynamışlar. Azәrbaycan şәhәrlәri ilә yanaşı, bu sәnәtkarların imzaları “Anadolu Türk İncәsәnәti”ndә dә qarşımıza çıxmaqdadır.
Bu mәqalәdә, bina sahәsindә fәaliyyәt göstәrәn azәrbaycanlı sәnәtkarların Anadolu sәnәt vә memarlığındakı qatğıları üzәrindә durulmuşdur. Binaların kitabәsinә, üslub vә texniki özәlliklәrinә vә tarixi qaynaqlara baş vuraraq әldә edilәn bilgilәr, “Anadolu Türk İncәsәnәti”nin gәlişmәsindә, azәrbaycanlı sәnәtkarların da olduqca önәmli rol üstlәndiklәrini göstәrmәkdәdir.
Açar sözlər: Türk İncәsәnәti, Türk Memarlığı, Anadolu Türk İncәsәnәti, Anadolu Türk Memarlığı, Azәrbaycanlı Memarlar, Azәrbaycanlı Sәnәtkarlar.
Abstract
Contribution of Azerbaijani craftsmen and Architects to Anatolian Turkish Art
Abbas SHADMAND
After the Turks dominated Anatolia, they gave importance to the development of the field of art and architecture. In this process, they built magnificent structures as a sign of their power and created rare works in the field of art. As a result, today, Anatolia has an important place in the field of ‘Turkish Art’. However, these masterpieces did not come about only as a result of the efforts of local artisans, but artisans from different parts of the Turkish world also contributed. Azerbaijani artisans contributed to the development of ‘Anatolian Turkish Art’ as well.
At its time, Azerbaijan cities had become important centers of Turkish civilization. The existence of advanced science and art madrasas in these cities brought about the raising of skillful artisans. As well as creating magnificent works of art in the cities of Azerbaijan, these artisans contributed to the emergence of different creations in other regions. In addition to the cities of Azerbaijan, we are confronted with these artisans’ impression in ‘Anatolian Turkish Art’. This study focuses on the contributions of the Azerbaijani artisans working in the field of construction in Anatolian Art and Architecture. The information obtained by referring to the inscriptions, style and technical features of the buildings and historical sources shows that Azerbaijani craftsmen also played an important role in the development of ‘Anatolian Turkish Art’.
Key words: Turkish Art, Turkish Architecture, Anatolian Turkish Art, Anatolian Turkish Architecture, Azerbaijani Architects, Azerbaijani Artisans.
چکیده
تاثیر معماران و استادکاران آذربایجانی بر معماری تورک آناتولی
عباس شادمند
بعد از آغاز حاکمیت تورکها بر آناتولی، اهمیت زیادی به هنر و معماری در این منطقه داده شده است. در این دوره، به عنوان نشانهای از قدرت، بناهای باشکوهی ساخته شده و در حوزه هنر آثار کمنظیری بهوجود آمده است. بطوری که امروزه «هنر آناتولی» از جایگاه ویژهای به عنوان زیر مجموعهای از «هنر تورک» برخوردار است. بهوجود آمدن این آثار باشکوه، تنها نتیجهی کار هنرمندان و استادکاران محلی نبوده است، بلکه استادکارانی از دیگر مناطق تورک نیز در آن نقش داشتهاند. در این میان، نقش استادکاران آذربایجانی نیز در بهوجود آمدن «هنر تورک آناتولی» مشهود است.
شهرهای آذربایجان، در دورهای از تاریخ یکی از مهمترین مراکز مدنیت و تمدن تورکها بودهاند. وجود مراکز علمی پیشرفته در این شهرها، موجب تربیت و تعلیم هنرپیشهگان و استادکاران معروفی شده است. این هنرپیشهگان و استادکاران معروف، علاوه بر ساخت بناهای نادر معماری و هنری در شهرهای خود، بانی بناهای مختلفی در دیگر مناطق نیز بودهاند. نام این استادکاران، در آثار هنری و معماری آناتولی نیز به چشم میخورد.
در این نوشته، بر نقش استادکاران و معماران آذربایجانی در هنر و معماری آناتولی تاکید شده است. با مطالعه منابع تاریخی، کتیبههای بناها و مقایسه تکنیک و اسلوبهای معماری، نقش استادکاران و معماران آذربایجانی در بهوجود آمدن و پیشرفت معماری تورک آناتولی نشان داده شده است.
کلیدواژهها: هنر تورکی، معماری تورکی، هنر تورک آناتولی، معماری تورک آناتولی، معماران آذربایجانی، استادکاران آذربایجانی.
منابع/Qaynaqlar
AKÇIL, N. Ç. (2009). “Günümüze Ulaşamayan Bir Tekke: Edirne’de Muradiye Mevlevihanesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 0 (21), 1-22.
ASLANAPA, O. (1991). Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişimi, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara.
ASLANAPA, O. (2017). Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, Ankara.
ATASOY, N (1989). İznik Seramikleri, Alexandria Press., Singapur.
AYVERDİ, E, H. (1978). “Osmanlı Abidelerinin Restorasyonları”, Ankara Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi,7(9), 21-63.
BAKIR, S. T. (2007). Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., İstanbul.
BEYAZIT, M. (2014). “Erken Osmanlı Devri’nde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?, History Studies, 6(3), 45-70.
EL-HAMEVİ, Y. (1977). Mucemül-Büldan, Darül-kütübil-İlmiyye.
GOLOMBEK, Lisa ve WILBER, Donald. (1988). The Timurid Architecture of Iran and Turan. Princeton: Princeton University Press.
GÜLER, M., ve AKTUĞ, K, İ. (2006). “12. Yüzyıl Anadolu Türk Camileri”, İTÜ Dergisi/a, 5(2), 83-90.
İREM, Ç, P,. (2006). “Osmanlı Dönemi İznik Fritli Çamuru İle Tebrizli Ustaların Fritli Çamuru Arasındaki İlişkiye Dair Belgeler”, Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İzmir 2006, s: 313- 317.
KARAGÖZ, A. (2002). Karaman İmrahim Bey İmareti Topluluğu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Ü., SBE, 102, Ankara.
KUBAN, D. (2007). Osmanlı Mimarisi, YEM Yay., İstanbul.
NECİPOĞLU, G. (1990). “From international Timurid to Ottoman: a change of taste in sixteenth-century ceramic tiles”, Muqarnas journal. 7 (15), 136-170.
ÖNGE, Y. (1966). “Türk Çinicilik Sanatının Enteresan Örneklerinden İbrahim Bey İmareti (Zaviyesi)nin Mihrabı”, Arkitekt, Sayı. 322, 70-73.
ÖNKAL, H. (2017). Osmanlı Hanedan Türbeleri, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara.
PEREMECI, O. N. (1940). Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul.
PORTER, V. (1995). İslamic Tiles, Interlink Publishing Group, New Yok.
SÖNMEZ, Z. (1995). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
TERBİYET, M. A. (1378). Daneşmendan-e Azerbaycan, Kültür ve İrşad Nazirliyi Yay., Tehran.
TUNCER, O. C. (1986). Anadolu Kümbetleri: Beylikler ve Osmanlı Dönemi, Güven Matbaası, Ankara.
TÜFEKÇİOĞLU, A. (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
UYSAL, A, O. (1998). “Ankara Arslanhane Camii Üzerine Bazı Tespitler”, VII. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri (II. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı – Arastırmaları Sempozyumu Bildirileri) 30 Nisan – 02 Mayıs 1998, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya.
YETKİN, Ş. (1986). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul Ü., Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
Sanal Kaynaklar:
“Divriğe Kale Camii”, URL-1: https://bit.ly/3cHeeF, Son Erişim Tarihi: 07.07.2022.
“Sitte Melik (Şehinşah) Kümbeti”, URL-2: https://bit.ly/3zf63HQ, Son Erişim Tarihi: 04.07.2022.
“Sivas İzzeddin Keykâvus Şifahanesi”, URL-3: https://bit.ly/3cHhH. Son Erişim Tarihi: 26.06.2022.
“Tokat’taki Kırkkızlâr Kümbeti”, URL-4: https://bit.ly/3z8udUj. Son Erişim Tarihi: 24.06.2022.
“Harekan Kümbeti”, URL-5: https://bit.ly/3vdD9GQ. Son Erişim Tarihi: 25.06.2022.
“Kırmızı Kümbet”, URL-6: https://bit.ly/3PET2y4. Son Erişim Tarihi: 25.06.2022.
“Gök Kümbet”, URL-7: https://bit.ly/3J4qICK. Son Erişim Tarihi: 25.06.2022.
“Mevlana Türbesi”, URL-8: https://bit.ly/3z7PCwS. Son Erişim Tarihi: 27.06.2022
“Hacı Bayram Camii”, URL-9: https://bit.ly/3OC. Son Erişim Tarihi: 25.07.2022
“Karaman İbrahim Bey İmareti”, URL-10: https://bit.ly/3oC0ii90ii9. Son Erişim Tarihi: 14.07.2022
“Edirne Üç Şerefeli Camii”, URL-11: https://bit.ly/3zysskF. Son Erişim Tarihi: 16.06.2022.
Abbas SHADMAND
https://orcid.org/0000-0003-1174-469X
Doktora Öğrencisi, Gazi Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Mimarlık Anabilim Dalı
E-Posta: abbas.shadmand@gmail.com
Yazı Bilgisi:
Alındığı Tarih: 2 Aralık 2021
Yayına Kabul edildiği tarih: 24 Aralık 2021
E-yayın tarihi: 5 Ocak 2022
Çıktı sayfa sayısı: 20
Kaynak sayısı: 35