Varliq dergisi Varliq Dergisi
XÜLASƏ
Azәrbaycan Solunun Әdәbi Dil ve Milli Әdәbiyyatın Yaranmasındakı Rolu
Cәlil Yaqubzadә Fәrd
Varlıq: Üç Aylıq Dil, Ədəbiyyat, Mədəniyyət və Toplum Araşdırmaları Dərgisi, İkinci Dönəm, Say 2021: 24(2), s. 23-66
Azәrbaycan solu söylәminin әn xarakteristik xüsusiyyәti mәdәniyyәt içәrikli vә siyasәtin mәdәniyyәt üzәrinә qurulu olmasıdır. Bu durum, xüsusilә Azәrbaycan Demokrat Firqәsinin yenilgisindәn sonrakı dönәmdә ve inqilabın başlarında ön planda olmuş vә hәlә dә keçәrliliyini qorumaqdadır. Әslindә Azәrbaycanda siyasәtlә uzman olaraq uğraşan az olmuş vә az saydakı siyasi fәal isә Azәrbaycan Demokrat Firqәsinin yenilgisindәn sonra mәrkәzçi partiyaların nüfuzu altındakı hәrәkәtlәrә cәzb olmuşlar. Ötә yandan Türkcәnin yasaq olması nәdәni ilә Azәrbaycanda dil vә әdәbiyyat sahәsi siyasi fәalların marağını çekmişdir. Ayrıca dil vә әdәbiyyatın dövlәtin çox da müdaxilә edә bilmәdiyi tәk ictimai fәaliyyәt sahәsi olması, gәnclәrin bu sahәyә çәkilmәsindә etkili olmuşdur. Bütün bu nәdәnlәr Azәrbaycan solunun söylәm olaraq mәdәni mahiyyәt daşımasını sağlamışdır.
Bu mәqalәdә, solçuların miras buraxdığı әdәbi-mәdәni әsәrlәrin Azәrbaycan milli söylәminin yaranmasındakı rolu vә ümumiyyәtlә linquistik vә әdәbi çalışmaların millәtlәşmә prosesindәki әhәmmiyyәti incәlәnmişdir.
Açar Sözlәr: Azәrbaycan Solu, Dil vә Әdәbiyyat, Mәdәniyyәt, Azәrbaycan Demokrat Firqәsi.
ABSTRACT
The role of Azerbaijani lefties on the formation of literary language and national literature
Jalil YAGHUBZADEH FARD
Varlıq: Quarterli Journal of Language, Literature, Culture and Social Studies, Second period, Issue 2021: 24(2), pp. 23-66
The most outstanding feature of the Azerbaijani lefties discourse was its cultural content and basing the politics on culture. This feature has been highlighted during two era, after the defeat of Azerbaijani Democratic party and the beginning of Islamic revolution of Iran, and has so far. In fact the number of people who had professional political activity in Azerbaijan was a few and after the defeat of Azerbaijani Democratic party, even these handful numbers had been under the influence of centralist parties. On the other hand, the prohibition of using Azerbaijani Turkish language has caused the political activists to take the language and literature problem into their consideration. At the same time, language and literature, which is the only area of activity that government can’t meddle, has been effective in the tendency of the young to this problem. All the reasons mentioned above have led the Azerbaijani lefties to get a cultural identity form.
This article searches the role of the Literary and cultural heritage of lefty process in the formation of Azerbaijan national discourse and generally the importance of linguistic and literary activities in the progress of nationalization.
Keywords: Azerbaijan lefties, Azerbaijani Turkish language and literature, culture, Azerbaijani Democratic party.
ÖZET
Azerbaycan Solunun Edebî Dil ve Milli Edebiyatın Oluşumuna Katkısı
Celil YAKUPZADE
Varlıq: Üç Aylık Dil, Edebiyat, Kültür ve Toplum Araştırmalrı Dergisi, İkinci Dönem, Sayı 2012: 24(2), s. 23-66
Azerbaycan solu söyleminin әn karakteristik özelliği kültür içerikli ve siyasetin kültür üzerine kurulu olmasıdır. Bu durum, özellikle Azerbaycan Demokrat Fırkası’nın/Partisi’nin yenilgisinden sonraki dönemde ve devrimin başlarında ön planda olmuş ve hala geçerliliğini korumaktadır. Aslında Azerbaycan’da profesyonel olarak siyasetle uğraşanların sayısı çok az olmuş ve az sayıdaki siyasi aktivist ise Azerbaycan Demokrat Fırkası’nın yenilgisindәn sonra merkeziyetçi partilerin nüfuzu altındaki hareketlere çekilmitir. Ötә yandan Türkçenin yasak olması nedeni ile Azerbaycan’da dil ve edebiyat alanı siyasi aktivistlerin dikkatini çekmiştir. Ayrıca dil ve edebiyatın devletin çok da müdahale edemediği tek toplumsal faaliyәt alanı olması, gençlerin bu alana çekilmesinde etkili olmuştur. Bütün bu nedenler Azerbaycan solunun söylem olarak kültürel nitelik taşımasını sağlamıştır.
Bu çalışmada, solcuların miras bıraktığı edebi ve kültürel eserlerin Azerbaycan milli söyleminin oluşmasındaki rolü ve genellikle dilbilimsel ve edebi çalışmaların milletleşme sürecindeki önemi incelәnmiştir.
Anahtar Sözcükler: Azerbaycan Solu, Dil ve Edebiyat, Kültür, Azerbaycan Demokrat Fırkası.
چکیده
نقش چپِ آذربایجانی در شکلگیری زبان ادبی و ادبیات ملی
جلیل یعقوبزاده
وارلیق: فصلنامه پژوهشی زبان، ادبیات، فرهنگ و مطالعات اجتماعی، دوره دوم، شماره (2)24 :1400، صص. 66-23
برجستهترین ویژگی گفتمان چپ آذربایجانی، داشتن محتوای فرهنگی و پایهگذاری سیاست بر اساس فرهنگ است. این وضعیت، به ویژه در دوره پس از شکست فرقه دموکرات آذربایجان و در اوایل انقلاب پررنگتر شده و همچنان ادامه دارد. در واقع در آذربایجان تعداد افرادی که به صورت حرفهای فعالیت سیاسی داشته باشند، کم بوده و همین تعداد انگشتشمار نیز پس از شکست فرقه دموکرات آذربایجان، تحت نفوذ احزاب مرکزگرا قرار گرفتهاند. از سوی دیگر ممنوعیت زبان ترکی سبب گردیده که مسئله زبان و ادبیات مورد توجه فعالین سیاسی قرار گیرد. ضمن این که زبان و ادبیات به عنوان تنها زمینه فعالیتی که دولت قادر به مداخله نمیباشد، در گرایش جوانان به این مسئله موثر بوده است. تمامی این دلایل موجب شده که گفتمان چپ آذربایجانی ماهیتی فرهنگی پیدا کند.
در این مقاله به بررسی نقش میراث ادبی و فرهنگی باقیمانده از جریان چپ در شکلگیری گفتمان ملی آذربایجان و به طور کلی اهمیت فعایلتهای زبانشناختی و ادبی در فرایند ملتشوندگی پرداخته شده است.
کلیدواژهها: چپ آذربایجانی، زبان و ادبیات ترکی، فرهنگ، فرقه دموکرات آذربایجان.
Qaynaqlar / Kaynaklar
AGHAJANİAN, Akbar (1983), “Ethnic Inequality In Iran: An Overview”, International Journal of Middle East Studies, No. 15, ss. 211-224.
AĞABALAİ, Nimetullah (2002), “İran Anayasası ve Uluslararası Hukukta Güney Azerbaycan Türklerinin Konumu”, Yeni Türkiye, İl(Yıl) 8, S. 43, ss. 272-282.
AKPINAR, Yavuz (1994), Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Bsk. 1, Dergah Yay., İstanbul.
ALİZADE PERVİN, Hasan (1369), “Sebelan der Edebiyat ve Hemase”, Varlıq, İl(Yıl) 12, S. 77-1, ss. 33-40, Tahran.
AMİRAHMADİ, Hooshang (1995-1996), “İran’da Siyasal İslam’dan Laik Milliyetçiliğe”, Avrasya Etüdleri, C. 2, S. 4, ss. 28-29.
ANDERSON, Bendict (1991), Imagined Communities: Reflections on The Oriğin and Spread of Nationalism, Verso, London.
AZERSİNA, Habib (1359), Ana Dilimizi Nece Yazaq?, Tebriz.
BAYRAMZADE, Samed (1989), “İran Hakim Dairelerinin Cenubi Azerbaycan Maarif ve Medeniyeti Sahesinde Siyaseti”, Güney Azerbaycan Tarihi Sorunları, ss. 46-67, Azerbaycan SSR Elmler Akademiysaı, Şerqşünaslıq İnstitutu, Elm Yay., Bakı.
BEHRENGİ, Samed (1348), Mecmue-ye Maqaleha, Şems Yay., Tebriz.
BEHZAD, Behzad (1386), “Metbuat-e Monteşere be Zeban-e Azerbaycani der Sal-e 1330 be Mesabeh-e Yek Hadese-ye Tarixi”, Dilmac, 1386, S. 32, ss. 8-15.
BERENCİYAN, Sekine (1385), Edebiyat-e Azeri ve Farsi der Azerbaycan-e İran der Sede-ye Bistom, Merkez Yay., Tahran.
DERVİŞİYAN, Ali Eşref (1379), Yadman-e Samed Behrengi, Kitab ve Ferheng Yay., Tahran.
DOERFER, G. (1969), “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY-Belleten, Ankara.
EMİNİ, Ali Ekber (1380), Gofteman-e Edebiyat-e Siyasi-ye İran der Astane-ye Do Enqelab, Sireng Yay., Tahran.
ETABEKİ, Turec (1376), Azerbaycan der İran-e Moaser, Tus Yay., Tahran.
FERZANE, Memmedali (1358), Mebani-ye Destur-e Zeban-e Azerbaycani: Sedaha ve Kelemat, c. 1, Bsk. 3, Ferzane Yay., Tahran.
FERZANE, Memmedali (1364), “Çeşm-endaz-e Şeer-e Mobareze der Dore-ye Extenaq”, Varlıq, İl(Yıl) 7, S. 3-4 (73-74) ss. 41-53, Tahran.
FERZANE, Memmedali (1364), “Çeşm-endaz-e Şeer-e Mobareze der Dore-ye Extenaq”, Varlıq, İl(Yıl) 7, S. 1-2 (71-72) ss. 45-56, Tahran.
FERZANE, Memmedali (1372), “Pehlevi Rejimi Döneminde Güney Azerbaycan’da Xalq Edebiyatı Örneklerinin Derlenmesi 1”, Varlıq, S. 91-4, Tahran.
FERZANE, Memmedali (1373), “Pehlevi Rejimi Döneminde Güney Azerbaycan’da Xalq Edebiyatı Örneklerinin Derlenmesi, Araşdırılması ve Neşri Tarixinden 2”, Varlıq, S. 92-1, ss. 78-88, Tahran.
FERZANE, Memmedali (1373), “Pehlevi Rejimi Döneminde Güney Azerbaycan’da Xalq Edebiyatı Örneklerinin Derlenmesi 1”, Varlıq, S. 93-2, ss. 55-63, Tahran.
FERZANE, Memmedali (1375), “Azerbaycan’ın Adlım Şairlerinden Seyid Mehdi Etimad’ın Nisab-i Etimad Eserine Öteri Baxış”, Varlıq, S. 101-2, ss. 61-66, Tahran.
FERZANE, Memmedali (1377), “Samed Behrengi ve Azerbaycan Folkloru”, Varlıq, S. 108, Tahran.
FERZANE, Memmedali (2001), “Negahi Gozera be Cereyan-e Gostereş ve Revac-e Torki-ye Azeri ve Farsi der İran”, Tribun, S. 6, ss.205-212, Stokholm.
FİRDOVSİ, Ebulqasım (1369), Yusuf ve Züleyxa, Aferineş Yay., Tahran.
GELLNER, Ernest (1974), Contemorary Thought and Politics, Routledge and Kegan Paul, London.
GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusçuluk, Çev. B. E. Behar ve G. G. Özdoğan, İnsan Yay., İstanbul.
GÖKDAĞ, Bilgehan A. ve HEYET, M. Rıza (2003), “Güney Azerbaycan Türkleri”nin Sosyo-Kültürel Faaliyetleri”, 2023 İkibinyirmiüç Dergisi, S. 27, ss. 58-65, Ankara.
HEYET, Cavad (1380), Seyri der Tarix-e Zeban ve Lehceha-ye Torki, Bsk. 3, Peykan Yay., Tahran.
HOBSBAWM, Eric J. and Terence Ranger (1983), The Invention of Tradition, Cambridge, Cambridge University Press.
HROCH, Miroslav (1357), “Ez Cobeş-e Melli Ta Yek Mellet-e Kamel”, Çev. Siyaveş Moridi, Feslname-ye Ettelaat-e Siyasi ve Eqtesadi, İl(Yıl) 11, S. 109-110, ss. 44-53.
HROCH, Miroslav, (1985), Social Preconditions of National Revival in Europe, Cambridge University Press, Cambridge.
İMANİ, Behruz (1379), Söz Peşinde: Dr. Hüseyin Düzgün’ün Şeirlerine Bir Baxış, Tebriz.
KERİMİ, Behzad (1380), “Conbeş-e Daneşcuyi-ye Daneşqah-e Tebriz der Dehe-ye 40”, Kar, S. 253, 254, 255.
KERİMİ, Muhammedrıza (1377), Elimizin Acıyan Yarası, Zengan Yay., Zencan.
KOHN, Hans (1961), The Idea of Nationalism, Macmilan, New York.
MAQSUDİ, Muctaba (1381), Tehevvolat-e Qovmi der İran: Elal ve Zemineha, Motaleat-e Melli Yay., Tahran.
MAQSUDİ, Muctaba (1382), Qovmiyetha ve Neqş-e Anan der Tehevvolat-e Siyasi-ye Seltenet-e Mohammedreza Pehlevi, Merkez-e Esnad-e Enqelab-e Eslami Yay., Tahran.
MECDFER, Murtaza (1365), “İnqilabdan Sonrakı Azerbaycan Bedii Nesrine Bir Baxış”, İran Türk Dili Cemiyeti Bülteni, S. 2, ss. 22-29.
MECİDİ, Musa (1382), Tarixçe ve Tehlil-e Ruznameha-ye Azerbaycan, İran Milli Kitabxanası Yay., Tahran.
MEMMEDZADE SADİQ, Hüseyin (1361), “Dil ve Edebiyatımız (2)”, Yeni Yol, C. 1, S. 3.
MİYANALI, Alirıza (1384), Silahla Ölçülen Torpaq: 1324-1325-ci İllerde Azerbaycan’da Milli-Demokratik Herekat, C. 2, Vancouver.
NESİBZADE, Nesib ve Vidadi Mustafayev (1990), “İran’da Azerbaycan Dili: Devlet Siyaseti ve Ona Mukavimet”, Azerbaycan Dili Xaricde, Azerbaycan SSR Elmler Akademyası, Nesimi Adına Dilçilik İnstitutu, Elm Yay., Bakü.
NİKBAXT, Rahim (1381), Conbeş-e Daneşcuyi-e Tebriz be Revayet-e Esnad ve Xaterat, Bks. 1, Sure-ye Mehr Yay., Tahran.
NİYAYİŞ, Ümid (1381), Dr. Sadiq ve Hoviyet-e Azerbaycan, Zufa Yay., Tahran.
RAHMANİ, Abdulhasan (1350), “İran Xalqlarının Daxili Birliyi, Xarici İşgalçılar, İrtica ve Emperyalizm Eleyhine Birge Mübarize”, İran’da Milli Meselenin Marksistcesine Qoyuluşu: Elmi Seminarın Meruzelerinin Tezleri, ss. 14-16, İran Tude Partisi Azerbaycan Teşkilatı-Azerbaycan Demokrat Firqesi Merkezi Şöbesi, Bakı.
SABAHİ, Genceli (1359), Heyat Facielerinden, Dünya Yay., Tahran.
SARRAFİ, Alirıza (1384), “İran Türklerinin Dili ve Folkloru”, Varlıq, İl(Yıl) 21, S. 114-3 ve 115-3, ss. 60-71, Tahran.
SARRAFİ, Alirıza (1384), “Pehlevi Hökümeti Sonu ve İslami İnqilabın İlk İllerinde Azerbaycanlı Öyrencileri Herekatlarından”, Araz Tebriz Üniversitesi Medeni, Tarixi, İctimai Dergisi, S. 7-8, ss. 5-34, Tebriz.
SARRAFİ, Alirıza (1384), “Savak ve Ketab-e Xodamuz-e Zeban-e Torki”, Dilmac, 1384, S. 17, ss. 70-73, Tebriz.
SARRAFİ, Alirıza (1386), “Xaterati ez Tecemmo-e Azerbaycaniha ta Neşr-e Çenlibel”, Dilmac, 1386, S. 32, ss. 46-53, Tebriz.
SPİCER, Edward H. (1971), “Persistence Cultural Systems”, Science, C. CLXXIV.
ŞEHBAZİ, Himmet (1383), Neqdi ber Şeer-e Moaser-e Azerbaycan: Tehlil-e Şeerha-ye Seher, Barışmaz, Sehend ve Saher, Exter Yay., Tebriz.
TEBRİZLİ, Ali (1360), Dil ve Edebiyat, Aturpat Yay., Tahran.
YODFAT, Aryeh Y. (1984), The Soviet Union and Revolutionary İran, Crom Helm, London.
ZEHTABİ, Memmed Taqi (1360), Ana Dilimizi Nece Yazaq?, Rüşdiye Yay., Tebriz.
ZEHTABİ, Memmed Taqi (1370), Çağdaş Edebi Azeri Dili: Sesler ve Serf, 1. Bsk. Eldar Yay., Tebriz.
ZEHTABİ, Memmed Taqi (1371), Elm-e Maani (Leksikoloji be Zeban-e Azeri), 1. Bsk. Eldar Yay., Tebriz.
ZEHTABİ, Memmed Taqi (1380), İslam’a Qeder İran Türklerinin Dili ve Edebiyatı, Exter Yay., Tebriz.
ZEHTABİ, Memmed Taqi (1978), “Yeni İctimai Dalga”, Erk, 1978, S. 5, ss. 1-8.
Belgeler
Azerbaycan Encümeni, 1 Ordibeheşt 1358 Tarixli Dil Azadlığı Beyaniyesi.
Azerbaycan Milli Meclisi’nin Qerarları ve Qanunları Mecmuesi, Bakı: Azerbaycan Demokrat Firqesi, 2005
Azerbaycan Şairler ve Yazıçılar Cemiyeti Esasnamesi, Azerbaycan Şairler ve Yazıçılar Cemiyeti, 1358.
Qızıl Sehifeler, Tebriz: 1324.
Şehriver’in On İkisi, Tebriz: Azerbaycan Demokrat Firqesi Tebliğat Şöbesi, 1325.
Celil YAKUPZADE https://orcid.org/0000-0003-4366-1370
Kamu Yönetimi Uzmanı, Araştırmacı
E-Posta: cyakup2000@gmail.com
Yazı Bilgisi:
Alındığı Tarih: 18 Nisan 2021
Yayına Kabul edildiği tarih: 15 Mayıs 2021
E-yayın tarihi: 5 Temmuz 2021
Çıktı sayfa sayısı: 44
Kaynak sayısı: 65
