Azerbaycan Sol Hareketinde Farklı Bir Bakış Açısı: Sol Eğilimli Türkçülük/ Celil YAKUPZADE

Özet

Azerbaycan Sol Hareketinde Farklı Bir Bakış Açısı: Sol Eğilimli Türkçülük

Celil YAKUPZADE

1946’da Azerbaycan Demokrat Fırkası’nın yenilmesinin ardından yaşanan gelişmeler, ülke içinde solcu aktivistlerin merkezî teşkilatlara yönelmesine yol açarken, Sovyetler Birliği’nde yerleşen Azerbaycan Demokrat Fırkası’nın 1960’ta Tude Partisi ile birleşmesi, birleşmeyi içlerine sindiremeyen Azerbaycan Demokrat Fırkası üyelerini yeni bir millî söylem arayışına sevk etmiştir. Türkçü söylem bu arayışlardan biri olmuştur. Bu söyleme kaynaklık eden gelişmeler henüz bilinmemektedir. Kanımca bunda söz konusu akımın kendisini Azerbaycan Demokrat Fırkası söyleminden ayırmak ve İran’da yaşayan başka Türk topluluklarla birlikte hareket ederek, söz konusu topluluklar arasında kültürel ve siyasi birleşmeyi gerçekleştirerek İran’da etkin olmak, böylece bölücülük suçlamasından kurtulmak isteği de etkili olmuştur. Bu söylem, Azerbaycan sol hareketinde yeni bir açılımın habercisi olmuş ve 1979 Devrimi’nden sonra Azerbaycan solunun söylemi hâline gelmiştir.

Bu çalışmada bu söylem ve akımı incelemekle birlikte Azerbaycan sol hareketinin genel bir değerlendirmesi yapılmıştır.

Anahtar sözcükler: Azerbaycan, Azerbaycan Solu, Türkçülük, Dr. Zehtabi, Azerbaycan Türkleri, İran Türkleri.

Xülasə

Azərbaycan Sol Hərəkətində Fərqli Bir Baxış Açısı: Sol Təmayüllü Türkçülük

Cəlil YAQUBZADƏ

1946-cı ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin məğlubiyyətindən sonra yaşanan gəlişmələr, ölkə içində solçu aktivistlərin mərkəzi təşkilatlara yönəlməsinə yol açarkən, Sovet İttifaqında yerləşən Azərbaycan Demokrat Firqəsinin 1960-da Tudə Partiyası ilə birləşməsi, birləşməni içlərinə sindirə bilməyən Azərbaycan Demokrat Firqəsi üzvlərini yeni bir milli söyləm arayışına sövq etmişdir. Türkçü söyləm bu arayışlardan biri olmuşdur. Bu söyləmə qaynaqlıq edən gəlişmələr hələ bilinməməkdədir. Belə nəzərə gəlir ki, bunda sözü gedən axımın özünü Azərbaycan Demokrat Firqəsi söyləmindən ayırmaq və İranda yaşayan başqa türk topluluqlarla birlikdə hərəkət edərək, bu topluluqlar arasında mədəni və siyasi birləşməni gerçəkləşdirərək İranda təsirli olmaq, beləliklə bölücülük suçlamasından qurtulmaq istəyi də etkili olmuşdur. Bu söyləm, Azərbaycan sol hərəkətində yeni bir açılımın xəbərçisi olmuş və 1979 inqilabından sonra Azərbaycan solunun söyləmi halına gəlmişdir.

Bu məqalədə, bu söyləm və axımı incələməklə birlikdə Azərbaycan sol hərəkətinin ümumi bir dəyərləndirməsi verilmişdir.

Açar sözlər: Azərbaycan, Azərbaycan Solu, Türkçülük, Dr. Zehtabi, Azərbaycan Türkləri, İran Türkləri.

Abstract

Azerbaijan Socialist Movement in a Different Perspective: Socialist Leaning Turkism

 Jalil YAGHOUBZADEH

Happining some events after the defeat of the Azerbaijan Democratic Party in 1946 besides has caused to socialist activists turned to centralist grup and merger of Azerbaijan Democratik Party which settled in the Soviet Union with Tude Party in 1960, led to the search new national discourse by Azerbaijan Democratic Party members who do not agree to merge. Turkism discourse has been one of these searches. The events that led to this discourse are not yet known. In my opinion, separating own discourse of the Azerbaijan Democratic Party discourse, acting with other Turkic communities in Iran, be influential in Iran by achieve cultural and political unification with other Iranian Turkic communities and get rid of separatism accusations were effective in aforementioned subject matter. This discourse has foreshadowed the new breakthrough in Azerbaijan socialist movement and became the Azerbaijan socialist discourse after the 1979 revolution. This discourse and Azerbaijan socialist movement’s overall evaluation has been made in this study.

Key words: Azerbaijan, Azerbaijan Socialist, Turkism, Dr. Zehtabi, Azerbaijani Turks, Iranian Turks.

چکیده

نگرشی جدید در جنبش چپِ آذربایجان: ترک‌گرایی با گرایش چپ

جلیل یعقوب‌زاده

تحولات رخ‌داده پس از سقوط فرقه دموکرات آذربایجان در سال 1946 موجب گردید که فعالان چپ داخل کشور به سوی سازمان‌های مرکزی گرایش پیدا کنند. اما از سوی دیگر بدنبال ادغام حزب توده و فرقه دموکرات آذربایجان در سال 1960 که در درون اتحاد جماهیر شوروی مستقر شده بودند، برخی از اعضای فرقه دموکرات را که مسئله ادغام دو سازمان را قابل هضم نمی‌دانستند، به سوی گفتمان ملی سوق داد. گفتمان ترک‌گرا یکی از این گرایشات بود. تحولاتی که در واقع منبع این گفتمان بودند، هنوز مشخص نیست. اما به نظر می‌رسد که عواملی مانند جداسازی خود از گفتمان فرقه دموکرات، همسویی با دیگر جوامع ترک در ایران، ایجاد همبستگی فرهنگی و سیاسی میان این جوامع و در نتیجه افزایش تأثیرگذاری و رهایی از اتهام جدایی‌طلبی، در شکل‌گیری گفتمان ترک‌گرا موثر بوده است. این گفتمان، خبردهنده یک گرایش جدید در جنبش چپ آذربایجان بوده و پس از انقلاب 1979 (1357)، به گفتمان اصلی چپِ آذربایجان تبدیل شده است.

کلیدواژه‌ها: آذربایجان، چپِ آذربایجان، ترک‌گرایی، دکتر محمدتقی زهتابی، ترک‌های آذربایجان، ترک‌های ایران.

منابع/Qaynaqlar

(1378). Sepehbod Teymur Bextiyar be Revayet-e Esnad-e Savak: Bextiyar der Iraq, C. 3, İran İstihbarat Nazirliyi (Bakanlığı) Tarixi Belgeler Araşdırma Merkezi Yay., Tahran.

ABRAHAMİAN, Ervand (1070). “Commınism and Communalism in Iran: The Tudeh and the Firqe-i Dimukrat”, Interbational Journal of Middle East, NO. 1, pp. 291-316.

AHMADİ, Hamid (1383). Qovmiyet ve Qovmgerayi der İran: Ez Efsane ta Vaqeiyyet, 4. Bsk. Ney Yay., Tahran.

AZGHANDİ, Alireza (1379). Revabet-e Xareci-ye İran: 1320-1357, 2. Bsk., Qomes Yay., Tahran.

Birlik: İranlı Mütereqqi Türk Roşen-fikrler Cemiyetinin Yayın Orqanı, SS. 1-3.

CAHANŞAHLU, Nasrullah (1386). Ma ve Biganegan, Haz. Nader Peymai, Semerqend Yay., Lengrud.

DANEŞİYAN, Qulamyahya (2006). Xatirələr, Azərbaycan Dəmokrat Firqəsı Yay., Bakı.

EMAMI Yeganeh, Jody (1984). “Iran vs Azerbajan (1945-1946): Divorce, Separation or Reconciliation?”, Central Asian Survey, Vol. 3, No. 2, pp. 1-27.

ESKENDERİ, İrec (1368). Xaterat, Haz. Ali Dehbaşi, 2. Bsk. Elmi Yay., Tahran.

FELEKİ ERDEBİLİ, Lütfali (22 Culay 2007). “Mühaciretde Azerbaycan Qezetinin Neşrinin Ehemmiyeti”, Azerbaycan, İl (Yıl): 5, S. 25.

FELEKİ ERDEBİLİ, Lütfali (22 Fevriye 2007). “Azerbaycan Demokrat Firqesi’nin Tude Partiyası ile Birleşmesi ve Faaliyeti”, Azerbaycan, İl (Yıl): 5, S. 22.

FELEKİ ERDEBİLİ, Lütfali (22 Mart 2007). “Mühaciretde Azerbaycan Demokrat Firqesi’nin Teşkilatı Formasını Möhkemlendirdi”, Azerbaycan, İl (Yıl): 5, S. 23.

GÜNEY, C., (?). “Azerbaycan Demokrat Firqesi; Dünen ve Bugün” (www.azadtribun.nət/x18111.htm – 42k.).

HÖKMABADİ, M. R. (1386). “Enzeva-ye Ba-şukuh: Çehel Sal Mobareze ve Xatere”, Güneş, Yeni Dönem, İl (Yıl): 1, S. 1, ss. 12-15.

KERİMİ, Muhammedrıza (1389). Elimizin Mübariz Bilgini, Tekderext Yay., Tahran.

KİYANURİ, Nureddin (1372). Xaterat, Didgah Yay., Tahran.

LENİN, V. I. (1977), Ulusal Politika ve Proltarya Enternasyonalizmi, Çev: D. Demir, Ürün Yay., İstanbul.

MONTASERİ, Huşeng (1379). Der An Suy-e Feramuşi: Yadi ez Dr. Reza Radmeneş Debir-e Koll-e Esbeq-e Hezb-e Tude, 1. Bsk., Şiraz Yay., Tahran.

MOXTARİ, Ali; HAYATİ, Efsane (1394). “Neqd ve Berresi-ye Zendegi-ye Siyasi-Nezami-ye Sepehbod Teymur Bextiyar ve Neqş-e Vey der Tehevvolat-e Hukumet-e Pehlevi-e Dovvom”, Pejuheşname-ye Tarix, İl (Yıl): 10, S. 40, ss. 135-158.

ÖZKIRIMLI, Umut (1383). Nezeriyyeha-ye Nasinolism, Çev. Muhammadali Qasemi, Motaleat-e Melli Yay., Tahran.

PENAHİYAN TEBRİZİ, M. (1351), Coğrafya-ye Melli-ye Torkan-e İran-zemin, C. 1-2, Bağdad.

REZMİ, Maşallah (1387). “Conbeş-e Çep ve Conbeş-e Melli-ye Azerbaycan”, Milli Şura Sitesi ile Söyleşi (http/www.mytabriz.com/nəws/?p=11096).

XAMEİ, Enver (1363). Xaterat: Forset-e Bozorg-e Ez Dest-refte, Hefte Yay., Tahran.

YAQUBZADE, Celil (2020). “Dr. Cavad Heyet ve Dr. Muhammed Tağı Zehtabi’nin Azerbaycan Etnogenezine İlişkin Görüşleri; Qarşılaşdırmalı İnceleme”, Varlıq, S. 19(1), ss. 19-55, Ankara.

YODAFET, Aryeh Y. (1984). The Soviet Union and Revolutionary İran, Crom Helm, London.

ZEHTABİ, M. T. (1357). “Yeni İctimai Dalğa”, Erk, S. 5, ss. 1-8.

ZEHTABİ, M. T. (1369). “Azerbaycan Kocast?”, Varlıq, İl (Yıl): 12, S. 76-1, ss. 99-108, Tahran.

ZEHTABİ, M. T. (1377). İran Türklerinin Eski Tarixi: Eski Dövrden İsllama Qeder, C. 1, Exter Yay., Tebriz.

ZEHTABİ, M. T. (1379). İran Türklerinin Eski Tarixi: Eski Dövrden İsllama Qeder, C. 2, Exter Yay., Tebriz.

ZEHTABİ, M. T. (1380). İslama Qeder İran Türklerinin Dili ve Edebiyatı, Exter Yay., Tebriz.

Celil YAKUPZADE

 _{https://orcid.org/0000-0003-4366-1370}

_{Kamu Yönetimi Uzmanı; Araştırmacı}

_E-Posta: cyakup2000@gmail.com

_{Yazı Bilgisi:}

_{Alındığı Tarih: 17 Ekim 2021}

_{Yayına Kabul edildiği tarih: 5 Kasım 2021}

_{E-yayın tarihi: 5 Ocak 2022}

_{Çıktı sayfa sayısı: 33}

_{Kaynak sayısı: 30}