19. ve 20. Yüzyılların Türkmen Türkçesi ile Çağdaş Türkmen Türkçesinin Ses ve Şekil Bilgisi Bakımından Karşılaştırılması- Muhammed Beşir YAVER

Özet

19. ve 20. Yüzyılların Türkmen Türkçesi ile Çağdaş Türkmen Türkçesinin Ses ve Şekil Bilgisi Bakımından Karşılaştırılması

Muhammed Beşir YAVER

Türkmen Türkçesi; Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Gagavuz Türkçesi ile birlikte Türk dilinin güneybatı (Oğuz) grubunu oluşturmaktadır. Bu grupta yer alan Türk lehçelerinde benzerliklerin fazla olmasının yanı sıra kendine özgü bazı özellikleri de bulunmaktadır. Öte yandan dilin sabit kalan bir nesne olmayıp zamanla bazı değişiklere maruz kalması kaçınılmazdır.
Bu çalışmada, 19. ve 20. yüzyılların Türkmen Türkçesi ile çağdaş Türkmen Türkçesinin ses ve şekil bilgisi bakımından karşılaştırması yapılmıştır. Bu yüzden, Türkmen Türkçesi ve Türkmen alfabesine kısaca değinilerek ses bilgisi bakımından Türkmen Türkçesinin en belirgin özelliği olarak bilinen ünlü uzunluğu ile damak uyumu, /ḳ-/>/ġ-/ sesinin değişmesi ve /ň/ ünsüzünün durumu ele alınmıştır. Şekil bilgisi açısından; -lı/-li,-an/-en, -lar/-ler ve -dan/-den ekleri esas alınmıştır. Karşılaştırma yapmak için yukarıdaki dönemlerin özelliklerini temsil edebilecek şekilde en seçkin eserler tespit edilerek örnekler verilmiştir.

Anahtar sözcükler: 19. ve 20. yüzyıl Türkmen Türkçesi, Çağdaş Türkmen Türkçesi, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi.

Xülasə

19-cu və 20-ci əsrlərin Türkmən Türkcəsi ilə Çağdaş Türkmən Türkcəsinin Fonetika və Morfologiya Baxımından Müqayisəsi

Muhamməd Bəşir YAVƏR

Türkmən Türkcəsi; Türkiyə Türkcəsi, Azərbaycan Türkcəsi və Qaqavuz Türkcəsi ilə birlikdə Türk dilinin cənub-qərb (Oğuz) qrupunu təşkil etməkdədir. Bu qrupda yer alan Türk ləhcələrində bənzərliklərin çox olması ilə yanaşı özünə məxsus bəzi özəlliklərə də malikdir. Ötə yandan dilin sabit qalan bir obyekt olmayıb, zamanla bəzi dəyişiklərə məruz qalması qaçınılmazdır.
Bu çalışmada, 19-cu və 20-ci əsrlərin Türkmən Türkcəsi ilə çağdaş Türkmən Türkcəsinin fonetika və morfologiya baxımından müqayisəsi aparılmışdır. Bu üzdən, Türkmən Türkcəsi və Türkmən əlifbasına qısaca toxunaraq, morfologiya baxımından Türkmən Türkcəsinin ən bəlirgin özəlliyi olaraq bilinən sait uzunluğu ilə damaq uyumu, /ḳ-/>/ġ-/ səsinin dəyişməsi və /ň/ samitinin durumu ələ alınmışdır. Morfologiya açısından; -lı/-li,-an/-en, -lar/-ler və -dan/-dən əkləri əsas alınmışdır. Müqayisə aparmaq üçün yuxarıdakı dönəmlərin özəlliklərini təmsil edə biləcək şəkildə ən seçkin əsərlər təsbit edilərək örnəklər verilmişdir

Açar sözlər: 19-cu və 20-ci əsr Türkmən Türkcəsi, Çağdaş Türkmən Türkcəsi, Fonetika, Morfologiya.

Abstract

Comparison of 19th and 20th Centuries Turkmen Turkish and Contemporary Turkmen Turkish in Terms of Phonetics and Morphology

Mohammad Bashir YAWAR

Turkmen Turkish; Turkey Turkish, together with Azerbaijan Turkish and Gagauz Turkish, form the southwestern (Oghuz) group of the Turkish language. The Turkish dialects in this group have many unique features as well as many similarities. On the other hand, language is not a fixed object and it is inevitable that it will be subject to some changes over time.
In this study, the Turkmen Turkish of the 19th and 20th centuries and the contemporary Turkmen Turkish were compared in terms of phonetics and morphology. Therefore, Turkmen Turkish and the Turkmen alphabet are briefly mentioned and the vowel length and palatal harmony, which is known as the most distinctive feature of Turkmen Turkish in terms of phonetics, the change of the /ḳ-/>/ġ-/ sound and the situation of the /ň/ consonant are discussed. In terms of morphology; The suffixes -li/-li,-an/-en, -lar/-ler and -dan/-den are taken as basis. In order to compare, the most outstanding works that can represent the characteristics of the above periods are determined and examples are given.

Key words: 19th and 20th century Turkmen Turkish, Contemporary Turkmen Turkish, Phonology, Morphology.

چکیده

بررسی تطبیقی ترکی ترکمنی قرون 19 و 20 با ترکی ترکمنی معاصر از نظر آواشناسی و سازه‌شناسی

محمد بشیر یاور

ترکی ترکمنی به همراه ترکی ترکیه، ترکی آذربایجانی و ترکی گاگاووزی، شاخه جنوب غربی یا اوغوز زبان ترکی را تشکیل می‌دهند. لهجه‌های موجود در این گروه، ضمن حائز بودن شباهت‌های بسیار، از ویژگی‌های منحصر بفرد نیز برخوردار هستند. از سوی دیگر بدیهی است که زبان، یک عنصر ثابت نبوده و در طول زمان دچار تغییر و تحول می‌گردد.
در این نوشتار، ترکی ترکمنی قرون 19 و 20 میلادی از نظر آواشناسی و سازه‌شناسی با ترکی ترکمنی معاصر مقایسه شده است. از این‌رو ضمن اشاره‌ای کوتاه به الفبای ترکی ترکمنی، وجود آواهای کشیده، هماهنگی اصوات، تبدیل صدای ḳ به ġ و وضعیت صدای ň (نون غنه) به عنوان بارزترین ویژگی‌های فونولوژیک ترکی ترکمنی مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین از نظر سازه‌شناسی پسوندهای -لی، -ان / ـَن، -لار / -لر و –دان / -دن مقایسه شده است. برای مقایسه برگزیده‌ترین آثار دوره‌های مذکور که حاوی ویژگی‌های فوق‌الذکر می‌باشد، مورد استفاده قرار گرفته و مثال‌های لازم ارائه گردیده است.

کلیدواژه‌ها: قفقاز، آذربایجان، منطقه قره‌باغ، تاریخ، شخصیت‌ها.

منابع/Qaynaqlar

M. Bashir YAWAR https://orcid.org/0000-0003-3184-2772
Jawzjan Üniversitesi Türkmen Dili ve Edebiyatı Bölümü AraĢtırma Görevlisi.
E-Posta: moh.bashiryawar@gmail.com
Yazı Bilgisi:
Alındığı Tarih: Mayıs 2022
Yayına Kabul edildiği tarih: 19 Haziran 2022
E-yayın tarihi: 1 Temmuz 2022
Çıktı sayfa sayısı: 17
Kaynak sayısı: 18