Alirıza Goçi

XÜLASƏ

Türklәrin Müqәddәs Ölü Gömmә Ənәnәlәrindәn Qurğanlar

Əlirza QOÇİ

Varlıq: Üç Aylıq Dil, Ədəbiyyat, Mədəniyyət və Toplum Araşdırmaları Dərgisi, İkinci Dönəm, Say 2021: 23(1), s. 31-45

Tarix boyunca cәmiyyәtlәrin gәlәcәyә buraxdıqları maddi mәdәniyyәt qalıntıları o dövrün ekonomi ve sosial quruluşunu, cәmiyyәtә hakim olan insanların mәdәniyyәt, inanc vә siyasәtini әks etdirmişdir. Özәlliklә torpaq üstünde vә altında qalan abidәvi memarlıq әsәrlәri cәmiyyәtlәrin keçmişә dair maraqlarını hәmişә canlı tutan ünsürlәr olmuşdur. Bu memarlıq strukturları içindә qәdim dövr toplumlarının idarәçi vә bәyleri üçün tikdiklәri mәzar abidәlәri “qurğanlar”, zәngin quruluşları vә görünüşlәri ilә diqqәtin mәrkәz nöqtәsi olmuşdur. Qurğanlar, bozqır hәyatının necә bir iyerarxik düzlәm içindә inkişaf etdiyini bizә әn yaxşı şәkildә göstәrәn maddi vә mәnevi әsәrlәrdir. Bu әsәrlәr bozqır iyerarxisini tanımağımızda birinci әl qaynaq imkanı vermәsi baxımından böyük önәm daşımaqdadırlar. Bu sәbәblә qurğanlar vә zәngin tapıntıları araşdırmacılar vә tarixçilәr üçün daima olduqca önәm daşıyırlar.

Bu mәqalәdә, önce qurğanların tanımları vә qurğan kәlmәsiin etimoloji baxımdan dәyәrlәndirilmәsi verilmiş, ardından kurqalıların ortaya çıxışı vә kökü vә ağırlıqlı olaraq Türklәrin vә atalarının yaşadığı bozqır coğrafiyasındakı yayılmaları incәlәnmişdir.

Açar Sözler: Avrasiya, Orta Asya, Bozqır Coğrafiyası, Türklәr, Ölü Gömmә Ənәnәlәri, Qurğanlar.

 

ABSTRACT

Kurgans From The Sacred Dead Burial Tradition Of The Turks

Alireza GHOCHI

Varlıq: Quarterli Journal of Language, Literature, Culture and Social Studies, Second period, Issue 2021: 23(1), pp. 31-45

Throughout history, the material culture products left behind by the societies for the future have reflected the economic and social structure of that age, the culture, belief and politics of the classes that dominate the society. Especially monumental architectural structures above and below ground have always been the elements that keep the curiosity of the societies about the past alive. Among these architectural structures, the tomb structures built for the rulers and lords of ancient societies have been the focus of interest with their “kurgans”, rich finds and appearances. Kurgans are material and spiritual works that show us in the best way how the steppe life develops in a hierarchical plane. These works are of great importance in terms of providing a first-hand resource for our understanding of the steppe hierarchy. In this article, firstly the definitions of the kurgans and the etymological evaluation of the word kurgan are discussed, and then the emergence and origin of the Kurgans and their distribution in the steppe geography where mainly Turks and their ancestors lived predominantly are discussed.

Keywords: Eurasia, Central Asia, Steppe Geography, Turks, Burial Traditions, Kurgans.

 

ÖZET

Türklerin Kutsal Ölü Gömme Geleneklerinden Kurganlar

Alirıza GOÇİ

Varlıq: Üç Aylık Dil, Edebiyat, Kültür ve Toplum Araştırmalrı Dergisi, İkinci Dönem, Sayı 2012: 23(1), s. 31-45

Tarih boyunca toplumların geleceğe bıraktıkları maddî kültür kalıntıları o çağın ekonomik ve sosyal yapısını, topluma hâkim olan kişilerin kültür, inanç ve siyasetini yansıtmaktadır. Özellikle toprak üstünde ve altında kalan anıtsal mimari yapılar toplumların geçmişe dair meraklarını her zaman canlı tutan unsurlar olmuştur. Bu mimari yapılar içinde eski çağ toplumlarının yönetici ve beyleri için yaptıkları mezar yapıları “kurganlar”, zengin buluntuları ve görünümleri ile ilginin merkez noktası olmuştur. Kurganlar, bozkır hayatının nasıl bir hiyerarşik düzlem içinde geliştiğini bize en iyi şekilde gösteren maddî ve manevî eserlerdir. Bu eserler bozkır hiyerarşisini tanımamızda birinci el kaynak imkanı sunması bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle kurganlar ve zengin buluntuları araştırmacılar ve tarihçiler için her zaman oldukça önem taşırlar.

Bu yazıda, önce kurganların tanımları ve kurgan sözcüğünün etimolojik bakımdan değerlendirilmesi yapıılmış, ardından kurgalıların ortaya çıkışı ve kökeni ve ağırlıklı olarak Türklerin ve atalarının yaşadığı bozkır coğrafyasındaki dağılımları tartışılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Avrasya, Orta Asya, Bozkır Coğrafyası, Türkler, Ölü Gömmә Gelenekleri, Kurganlar.

چکیده

قورغان‌ها از سنت‌های مقدس دفن در میان ترک‌ها

علیرضا قوچی

وارلیق: فصلنامه پژوهشی زبان، ادبیات، فرهنگ و مطالعات اجتماعی، دوره دوم، شماره (1)23 :1400، صص. 45-31

در طول تاریخ، محصولات فرهنگ مادی که جوامع برای آینده به جا گذاشته‌اند، منعکس‌کنندة ساختار اقتصادی و اجتماعی آن عصر، فرهنگ، اعتقادات و سیاست طبقات حاکم بر جامعه بوده است. به‌ویژه سازه‌های معماری با ساختار یادمانی بر رو و زیر زمین همیشه عناصری بوده‌اند که کنجکاوی جوامع دربارة گذشته را زنده نگه داشته‌اند. در میان این سازه‌های معماری، قورغان‌ها به عنوان آرامگاه‌هایی که برای حاکمان و اربابان جوامع باستان ساخته شده، با یافته‌ها و ظواهر غنی خود در مرکز توجه قرار گرفته‌اند. قورغان‌ها آثاری مادی و معنوی هستند که به بهترین شکل روند زندگی استپی را در جغرافیایی مسطح با سلسله‌مراتب به ما نشان می‌دهند. این آثار از لحاظ تأمین منبع دستِ اول برای درک ما از سلسله‌مراتب استپی از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

در این مقاله، ابتدا تعاریف مربوط به قورغان و ارزیابی ریشه‌ای این کلمه مورد بحث قرار گرفته و سپس ظهور و پیدایش قورغان‌ها و گسترة آن‌ها در جغرافیای استپی که عمدتا ترک‌ها و اجداد آن‌ها در آن زندگی می‌کردند، بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها: آوراسیا، آسیای میانه، جغرافیای استپی، ترک‌ها، سنت دفن مرده‌ها، قورغان‌ها.

Qaynaqlar  /Kaynaklar

AJORLOO, B., & ASGARPOUR, V. (2013). Khudafarin Bölgesinin Seramik Geleneği ve Demir Çağında Kültürel Dinamik Teorisi. Mutaleat-e Bastanşenasi, S. 2/4 – 6, s. 1-12.

ALİNEİ, M. (2003). ”Interdisciplinary and linguistic evidence for Palaeolithic continuity of Indo-European, Uralic and Altaic populations in Eurasia, with an excursus on Slavic ethnogenesis”. Quaderni di semantica: rivista internazionale di semantica teorica e applicata, Vol. 24, No 2 , s. 187-216.

ARSEVEN, C. E. (1966). ”Kurgan”. Sanat Ansiklopedisi, C.2., XIII. Fasikül (s. 1173-1174). içinde İstanbul: Milli Eğitim Basimevi.

AYDAROV, G. (1971). Yazyk Orkhonskikh Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pis’mennosti VIII Veka. (VIII. Yüzyıl, Eski Türk Yazılarının Orkhon Anitlarının Dili). Almatı.

BAHAR, H. (2013). Avrasya’da Ölüm ve Türklerde Mezar Kültürü. H. Bahar, & vd. (Dü) içinde, Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür; Prof.Dr.Nejat Göyünç’e Armağan Yazıları (s. 267-304). Konya: Selçuk Üniversitesi Matbaası.

BAYKUZU, T. D. (2005). “IV-V. Yüzyıllarda Çin’deki Birkaç Hun Hükümdar Kurgan ve Türbesi Hakkında”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, cilt XX, sayı: 2, 1-15.

BELLİ, O. (2002). “Eskiçağ ve Ortaçağda Türklerde Kurgan Yapma Geleneği”. TÜRKLER, Cilt 3, Ankara, s. 927-931.

ÇORUHLU, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

ÇORUHLU, Y. (2016). Yaşar Çoruhlu, ‘‘Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar’’ Orta ve iç Asya’nın Erken Devir Türk Mezar Mimarisi Üzerine Bir Deneme-. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

DEMİRCİ, J. (2002). “Codex Comanicus”. Türkler, C. III, s. 1282-1291.

DJAFARZADE, İ. M. (1969). Arkheologicheskie Raskopki v Trialeti: K İstorii Gruzinskikh Plemen vo II T syacheletii do N. Z. – Archaeological Excavationin Trialeti: On the History of Georgian Tribes in the Second Millennium B.C.,. Akademiya Nauk Gruzinskoi SSR, İnstutit İstorii, Tbilisi.

DJAPARIZADE, O. M. (1991). Die Georgische Archäologie (Steinund Bronzezeit). Tbilisi.

DJAPARIZADE, O. M. (1993). ”Über die Ethnokulturelle Situation in Georgien gegen ende III Jahrtausend v. Chr.”. Between The Rivers and Over the Mountains:Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata,. içinde Frangipane, M.; Hauptmann, H.; Liverani, M.; Matthiae, P.; Mellink, M.(Yay.), Roma: 475-491.

DJAPARIZADE, O. M. (1995a). “Die Zeit Frühen Kurgane”. A. M. (Eds.) içinde, Unter Wegs zum Goldenen Vlies: Archaeologische Funde aus Georgien (s. 69-78). Saarbrücken: Museum für Vor-und Frühgeschischte Saarbrücken.

DJAPARIZADE, O. M. (1995b). ”Mittlere Bronzezeit”. A. Miron, & W. Orthmann içinde, Unter Wegs zum Goldenen Vlies: Archaeologische Funde aus Georgien (s. 79-94). Saarbrücken: Museum für Vor-und Frühgeschischte Saarbrücken.

DURMUŞ, İ. (2004). “İskitlerde Ölü Gömme Geleneği”. Milli Folklor, Sayı 61, s. 22-27.

EDENS, C. (1995). “Transcaucasia at the end of the Early Bronze Age”. Bulletin of the American Schools of Oriental Research 299/300, 53-64.

EKİM, Y. (2006). Pazırık Kurganları, Buluntuları ve Arkeolojik Açıdan Değerlendirmesi. Ankara: Gazı Üniversitesi,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

GHOUCHI, A., & HEJEBRI NOBARI, A. (2021). ”Larican Kurganları – I” . Ankara: Berikan Yayınevi.

GHOUCHI, A., & HEJEBRI NOBERI, A. (2017). ”Larican Kurgan Mezarlarından Ele Geçen Silahlar”. Ö. Süleyman, H. Hüryılmaz, & A. Türker (Dü) içinde, Samsat’tan Acemhöyük’e Eski Uygarlıkların İzinde Aliye Öztan’a Armağan Yazıları (s. 137-156). Bornova – İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.

GİMBUTAS, M. (2006). Tsivilizatsiya Velikoy Bogini: mir Drevney Yevropy.(The Civilization of the Goddess: The World of Old Europe).

HEJEBRİ NOBERİ, A. (2007). Khudaferin Bölgesinde, Birinci Sezon Kazı Çalışmaları. Kültürel Miras ve Terbiyet Müderris Üniversitesi’nin Ortak Araştırma Projesi.Tahran.

HEJEBRİ NOBERİ, A. (2008). Khudaferin Bölgesinde, İkinci Sezon Kazı Çalışmaları. Kültürel Miras ve Terbiyet Müderris Üniversitesi’nin Ortak Araştırma Projesi, Tahran.

HEJEBRİ NOBERİ, A. (2010). Khudaferin Bölgesinde, Üçüncü Sezon Kazı Çalışmaları. Kültürel Miras ve Terbiyet Müderris Üniversitesi’nin Ortak Araştırma Projesi, Tahran.

İNAN, A. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Basımevi.

IRAVANİ GHADİM, F. (2011). “Jafar Abad Kurganı No. 8”. In A. Öztan , & Ş. Dönmez (Eds.), Karadeniz’den Fırat’a Bilgi Üretimleri, Önder Bilgi’ye Armağan Yazıları, (pp. 191-216). Ankara.

IRAVANİ GHADİM, F. (2013). “Excavations in Jafar Abad: Preliminary Report of Kurgan No. V’’. In Ş. Dönmez (Ed.), Güneş Karadeniz’den Doğar Sümer Atasoy’a Armağan Yazıları (pp. 215-234). Ankara.

KAŞGARLI, M. (1985). Divanü Lugat-’it Türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay) C.I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi.

KAŞGARLI, M. (1999). Divanü- Lugat-it Türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay), C. III. Ankara.

KUFTİN, B. A. (1941). Arkheologicheskie Raskopki v Trialeti I-Archaeologica Excavations İn Trialeti I: An Attempt to Periodize Archaeological Materials. Akademiya Nauk Gruzinskoi SSR, İnstutit İstorii, Tbilisi.

KUSHNAREVA, K. K. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Devolopment from the Eight to the Second Millennium B.C. (Rusçadan çeviri H. N. Michael), Philadelphia: University of Pennsylvania Museum.

LORDKIPANIDZE, O. (1991). Archäologie in Georgien, Von der Altsteinzeit zum Mittelalter. Quellen und Forschungen zur prähistorischen und provinzialrömischen Archäologie 5, Weinheim.

MALLORY, J. P. (1989). In Search of the Indo-Europeans London. Thames and Hudson. ISBN 0-500-27616-1.

MALLORY, J. P. (1992). In Search of the Indo-Europeans Language, Archeology and Myth. Londra: Thames And Hudson Yayınevi.

MANDALOĞLU, M. (2014). Bozkır Türklerinde Ekonominin Hayvancılık ve Tarıma Dayalı Olarak Değerlendirilmesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi- Journal of the Human and Social Science Researches, 3 (1),, 75-93.

MIZIULU, İ. M. (1994). İstoriya Karaçaevo Balkarskogo Naroda s Drevneyşih Vremen Do Prisoedineniyak Rossi. (A. Şidakulu, Çev.) Nalçik.

OKLADİNKOV, A. P. (2000). ‘‘Tarihin Şafağında İç Asya’’ ( Çev. A. Şenel), Erken İç Asya Tarihi ( Der. D. Sinor). İstanbul: İletişim yay.

ÖGEL, B. (1971). “Türk Mitolojisi 1000 Temel Eser”. İstanbul.

ÖGEL, B. (2001). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.

ÖZFIRAT, A. (2001a). Doğu Anadolu Yayla Kültürleri (M.Ö. II. Binyıl). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

ÖZFIRAT, A. (2002). ”Doğu Anadolu Yüksek Yaylası’ndan M.Ö. 2. Binyıl Kurganları”. Belleten LXVI/246, 343-371.

ÖZFIRAT, A. (2004). “Ağrı Dağı Arkeolojik Yüzey Araştırması”. Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu. içinde (ed. O. Belli), İstanbul, 2004: 89-102.

ÖZFIRAT, A. (2009). Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazıları. Belleten LXXIII, Sa. 268, s. 635-674.

PİTROWSKİİ, B. B. (1967). Urartu: The Kingdom of Van and its Art. Translated and edited by P. S. Gelling. London.

PUTURIDZE, M. (2003a). “Social and Economic Shifts in the South Caucasian Middle Bronze Age”. In Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond. (Eds. A. T. Smith ve K. S. Rubinson) Los Angeles, 2003: 111-127: University of California, Cotsen Institute Monograph 47.

PUTURIDZE, M. (2003b). “The Picture of Development of Middle Bronze Age Cultures South Caucasian (Summary)“. In Problems of Caucasian Bronze-Iron Age Archaeology, Dedicated to the 75th Birth Anniversary of Rostom Abramishvili. (Eds. V. Japakidze, D. Kacharava, B. Maisuradze, G. Kvirkvelia, M. Nioradze, R. Ramishvili, J. Amiranishvili), pp. 57-58, The Centre for Archaeological Studies of Georgian Academy of Sciences. Dziebani, Supplement X, Tbilisi.

ROLLE, R. (1980). Die Welt der Skythen. Frankfurt: Verlag C.J. Bucher.

ROUX, J.-P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. (A. Kazancıgil, Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

RUBINSON, K. S. (1976). The Trialeti Culture. Ph. D. thesis, Columbia University, Dept. of Art History and Archaeology, University Microfilms, Ann Arbor.

SÂMİ, Ş. (1985). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Tercüman YKB Yayınları.

SÜLEYMAN, O. (1992). Az i ya. (N. Seferoğlu, Çev.) İstanbul.

TARHAN, T. (2002). Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmer ve İskitler. S. K. vd.(ed.) içinde, Türkler, Cilt 1 (s. 597-610). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.

ZVELEBİL, M. (1980). ”The Rise of the Nomads in Central Asia”. In The Cambridge University Press, Scarborough (pp. 252-256). Ontario.

Alireza GHOUCHI  https://orcid.org/0000-0002-0800-1708

_{Doktor, Ankara Üniversitesi Arkeoloji Bölümü mezunu}

_E-Posta: ghouchi.alireza@g.com

_{Yazı Bilgisi:}

_{Alındığı Tarih: 20 Kasım 2020}

_{Yayına Kabul edildiği tarih: 15 Ocak 2021}

_{E-yayın tarihi: 5 Nisan 2021}

_{Çıktı sayfa sayısı: 17}

_{Kaynak sayısı: 53}