Akın LAÇİNER 11-1

ÖZET: Akın LAÇİNER, “Dil Hayatiyeti Açısından Kazan Tatar Türkçesinin Durumu”, Varlıq: Üç Aylıq Türk Dili, Edebiyatı ve Kültürü Dergisi, İkinci Dönem, Sayı: 11 (Bahar 2018/1397), ss. 39-58.

Kazan Tatarları, günümüzde Rusya Federasyonu içerisinde Ruslardan sonraki en kalabalık etnik unsur olarak dikkatleri çekmektedir. 1552 yılında Korkunç İvan’ın Kazan Hanlığı’nı ilhakıyla Rus Çarlığı topraklarına katılan Kazan Tatarları, yaklaşık 500 yıla yakın bir süredir Rus yönetimi altında yaşamaktadır. Günümüzde Tataristan Özerk Cumhuriyeti adlı bir özerk cumhuriyetleri bulunan Kazan Tatarları, dillerini ve kültürlerini sürdürmekte, yeni nesillere aktarmada belli başlı sorunlar yaşamaktadır. Cumhuriyette resmî dilin Rusça ve Tatarca olması, Tatarca’nın statüsüne belirli ölçüde zarar vermektedir. Kaybolma gibi bir durumu söz konusu olmasa da, Rusçanın Rusya Federasyonu topraklarında LinguaFranca (Geçer Dil) konumunda olması, Kazan Tatarcasının sonsuza kadar var olabileceği sonucunu çıkartmamaktadır. Buna ek olarak iş bulma kaygısı, evlilik, eğitim gibi sosyo-ekonomik sebeplerle Rusçanın etkisi gün geçtikçe ağırlığını daha fazla hissettirmektedir.

Açar Sözler: Dil Hayatiyeti, Kazan, Tatar Türkçesi, Tataristan, Rusya Federasyonu

چکیده: آقین لاچین ار، “وضعیت ترکی تاتاری قازان از نظر بقای زبان”، وارلیق: فصلنامه زبان، ادبیات و فرهنگ ترکی، دوره دوم، شماره 11 (بهار 1397/2018)، صص. 58-39.

تاتارهای قازان، امروزه به عنوان بزرگ‌ترین عنصر قومی فدراسیون روسیه پس از روس‌ها مورد توجه قرار دارند. تاتارهای قازان که در سال 1552 با الحاق خان‌نشینی قازان به سرزمین‌های تزار توسط ایوان مخوف، وارد حوزه روسیه شدند، نزدیک به 500 سال است که تحت حاکمیت روس‌ها قرار دارند. تاتارهای قازان در حال حاضر دارای یک جمهوری خود مختار به نام جمهوری خود مختار تاتارستان بوده و در حفظ زبان و فرهنگ خود و انتقال آن به نسل‌های بعدی با مشکلات متعددی روبرو می‌باشند. در این جمهوری زبان‌های روسی و ترکی تاتاری دارای رسمیت بوده و این وضعیت، موقعیت ترکی تاتاری را به خطر می‌اندازد. اگرچه احتمال نابودی ترکی تاتاری قابل طرح نیست، اما موقعیت زبان روسی در فدراسیون روسیه به عنوان زبان لینگوا فرانکا، نشان می‌دهد که نمی‌توان از بقای دایمی ترکی تاتاری مطمئن بود. علاوه بر این دلایل اجتماعی-اقتصادی متعددی چون نگرانی از پیدا کردن کار، ازدواج و آموزش نیز تأثیرگذاری زبان روسی را روز به روز افزایش می‌دهد.

کلیدواژه‌ها: بقای زبان، ترکی تاتاری قازان، تاتارستان، فدراسیون روسیه.

قایناقلار

آرات، ر.؛ تمیر آ. (1976)، تورک شیوه‌لری‌نین تصنیفی، تورک دونیاسی ال کیتابی، تورک کولتورونو آراشتیرما انستیتوسو یایینلاری، آنکارا.

آرسلان، م. (2012)، روسیا فدراسیونونون فدراتیو یاپیسی و دموقرافیک دینامیکلری، ادیتورلار: ارحان بویوک‌آقینجی و ایوب باجانلی؛ “سوویتلر بیرلیگی‌نین داغیلماسیندان ییرمی ایل سونرا روسیا فدراسیونو، تورک دیللی خالقلار- تورکیه ایله ایلیشکیلر”، آتاتورک کولتور مرکزی یایینلاری، آنکارا.

آریق، د. (2012)، خریستیانلاشدیریلان تورکلر: چوواشلار، بئریکان یایینلاری، آنکارا.

اسحاقووا، ز؛ نوری‌یوا، ف (2012)، تاتاریستان جمهوریتینده 2011-1992 ایللری آراسیندا دیل دورومو، ادیتورلار: ارحان بویوک‌آقینجی و ایوب باجانلی؛ “سوویتلر بیرلیگی‌نین داغیلماسیندان ییرمی ایل سونرا روسیا فدراسیونو، تورک دیللی خالقلار- تورکیه ایله ایلیشکیلر”، صص. 255-28، آتاتورک کولتور مرکزی یایینلاری، آنکارا.

اؤنر، م. (1998)، بوگونکی قیپجاق تورکجه‌سی، تورک دیل قورومو یایینلاری، آنکارا.

اؤنر، م. (2007)، تاتار تورکجه‌سی، ادیتور: ا. ب. ارجیلاسون، “تورک لهجه‌لری قرامری”، آق‌چاغ یایینلاری، آنکارا.

بارتولد، و. (2013)، اورتا آسیا تورک تاریخی حاقیندا درسلر، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا.

باروتجو اؤز اؤندر، س. (1999)، “گنل تورکلوک آلانی چرچیوه‌سینده تورک دیلی‌نین دورومو، ایلری‌یه دؤنوک باخیشلار و یاقلاشیملار”، کؤک آراشتیرمالاری  1 (1) باهار 1999، 40-31.

تکین، ط. (1989)، “تورک دیلی دیالکتلری‌نین یئنی بیر تصنیفی”، اردم، ج. 5، س. 13، صص. 141-129، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا.

تمیر، ا. (1976)، ایدیل و یؤره‌سی، تورک دونیاسی ال کیتابی، تورک کولتورونو آراشتیرما انستیتوسو یایینلاری، صص. 1271-1251، آنکارا.

چوماک، ا. (2012)، روسیا فدراسیونونداکی تورک خالقلاری، ادیتورلار: ارحان بویوک‌آقینجی و ایوب باجانلی؛ “سوویتلر بیرلیگی‌نین داغیلماسیندان ییرمی ایل سونرا روسیا فدراسیونو، تورک دیللی خالقلار- تورکیه ایله ایلیشکیلر”، آتاتورک کولتور مرکزی یایینلاری، آنکارا.

دولت، ن. (2012)، تاتاریستان‌دا سیاسال سورج، ادیتورلار: ارحان بویوک‌آقینجی و ایوب باجانلی؛ “سوویتلر بیرلیگی‌نین داغیلماسیندان ییرمی ایل سونرا روسیا فدراسیونو، تورک دیللی خالقلار- تورکیه ایله ایلیشکیلر”، صص. 255-185، آتاتورک کولتور مرکزی یایینلاری، آنکارا.

دوندار، آ. م. (2011)، پان اسلامیزمدن بؤیوک آسیاجیلیغا: عثمانلی ایمپراتورلوغو، ژاپونیا و اورتا آسیا، اؤتوکن یایینلاری، ایستانبول.

زنکووسکی، آ. (1971)، روسیادا پان‌تورکیزم و موسلومانلیق، ایپک مطبعه‌سی، آنکارا.

قولدن، پ. (2013) تورک خالقلاری تاریخینه گیریش، اؤتوکن یایینلاری، ایستانبول.

کورات، ا. ن. (1972)، 18-15-جی یوز ایللرده قارادنیز قوزئیینده‌کی تورک قوملاری و دولتلری، دیل و تاریخ- جوغرافیا فاکولته‌سی یایینلاری، آنکارا.

کورات، ا. ن. (2010)، روسیا تاریخی- باشلانغیجیندان 1917-یه قدر، تورک تاریخ قورومو باسیم ائوی، آنکارا.

کورات، ا. ن. (2016)، پئچه‌نکلر، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا.

کوئلکوئجای، ک؛ بنینگسن، آ. (2005)، سلطان غالی‌یف و سوویت مسلمانلار، الیپز کیتاب‌ائوی، آنکارا.

گؤک‌گؤز، س. س (2008)، “فینلاندیا تورکلری و تورک خارجیه‌سی‌نین سیاستی”، بیلیگ: تورک دونیاسی سوسیال بیلیملری درگیسی، گوز 2008، سایی 47.

ناسیلوف، د. (2012)، روسیا فدراسیونوندا دیل موضوعاتی، ادیتورلار: ارحان بویوک‌آقینجی و ایوب باجانلی؛ “سوویتلر بیرلیگی‌نین داغیلماسیندان ییرمی ایل سونرا روسیا فدراسیونو، تورک دیللی خالقلار- تورکیه ایله ایلیشکیلر”، صص. 107-67، آتاتورک کولتور مرکزی یایینلاری، آنکارا.

GILES H., BOURHIS R. Y. & TAYLOR D. M. (1977) Towards A Theory of Language in Ethnic Group Relations. Language, Ethnicity and Intergroup Relations. London: Academic Press, sf. 307-348.

KUTLAY Y. (2011), Does Ethnolinguistic Vitality Theory Account For The ActualVitality of Ethnic Groups? A Critical Evolution, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 32 (2): sf. 111-120.

MENGES K. (1959), The Classification of the Turkic Languages, (ed.) Deny J. vd., Philologiae Turcicae Fundamenta, 1. Cilt, Wiesbaden.

MENGES K. (1968), The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.

POPPE, Nicholas (1963), Tatar manual: descriptive grammar and texts with a Tatar-English glossary. (Indiana University Publications. Uralic and Altaic Series, Vol. 25.) xi, 271 pp. Bloomington: Indiana University; The Hague: Mouton and Co. 

UNESCO (2003), Language Vitality and Endangerment, Paris

BENZING J. (1959), The Classification of the Turkic Languages, (ed.) Deny J. vd., Philologiae Turcicae Fundamenta, 1. Cilt, Wiesbaden.

CRYSTAL D. (2003) Language Death, Cambridge University Publ., Cambridge.

http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_1001 21.06.2017

http://matbugat.ru/news/?id=11008 20.06.2017

http://tnv.ru/tat/main1/tnv-planeta_telekanaly/  18.06.2017

KonstitutsiyaRespublikiTatarstan