19-1Celil YAKUPZADE

ÖZET: Celil YAKUPZADE, “Dr. Cevat Heyet ve Dr. Zehtabi’nin Azerbaycan Etnogenezine İlişkin Görüşleri: Karşılaştırmalı İnceleme”, Varlıq: Üç Aylık Türk Dili, Edebiyatı ve Kültürü Dergisi, İkinci Dönem, Sayı: 19(1), 2020, ss. 19-55.

Bu makalede, Prof.Dr. Cevat Heyet ve Prof.Dr. M.T. Zehtabi’nin çalışmaları ve bu çalışmaların siyasal etksi göz önünde bulundurularak her iki Türkoloğun tarih ve özellikle Azerbaycan etnogenezi alanındaki çalışmaları karşılaştırılarak ele alınmıştır.

Dr. Heyet’in edebî ve dilbilimsel çalışmaları tarih alanında gerçekleştirdikleri çalışmaların önplanda olmamasına yol açmışken, Dr. Zehtabi’nin dilçi ve edebî kişiliği tarihçi kişiliğinin gerisinde kalmıştır. Dr. Heyet ve Dr. Zehtabi’nin Azerbaycan etnogenezine ilişkin görüşlerini önemli kılan, İran’ın resmî tarih tezinin dışında özgün bir paradigma sunmalarıdır. Dr. Heyet ve Dr. Zehtabi’den önce Azerbaycan tarihine ilişkin kaleme alınan tarih kitapları ve makalelerı İran resmî tarih konsepti içinde olmuşlar. Hatta Rahim Reisnia gibi opozisyonal bir tarihçi üç ciltlik kitabını resmî öğretini koruyarak marksist yaklaşımla ele almıştır. Yine çağdaş tarih araştırmalarında aktif rol alan Samet Serdarnia da resmî paradigmadan kurtulamamıştır. Dr. Heyet ve Dr. Zehtabi İran resmî tarih tezi konsepti dışına çıkarak özgün bir yaklaşım sunmakla birlikte Azerbaycan tarihi araştırmaları alanında özgün araştırma metodu oluşturmuşlar.

Açar Sözcükler: Cevat Heyet, Mehmet Taki Zehtabi, Azerbaycan, Türk, Etnogenez, İran.

چکیده: جلیل یعقوب‌زاده، “خاستگاه اتنیکی مردم آذربایجان از دیدگاه دکتر جواد هیئت و دکتر محمدتقی زهتابی”، وارلیق: فصلنامه زبان، ادبیات و فرهنگ ترکی، دوره دوم، شماره (1)19، 1399 / 2020، صص. 55-19.

در این مقاله، فعالیت‌های پژوهشی پروفسور دکتر جواد هیئت و پروفسور دکتر محمدتقی زهتابی و تأثیرات سیاسی آنها به ویژه در زمینه خاستگاه اتنیکی مردم آذربایجان به صورت مقایسه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است.

همانطوری که فعالیت‌های ادبی و زبان‌شناسی دکتر هیئت موجب گردیده که تحقیقات او در زمینه‌ی تاریخ چندان در معرض دید قرار نگیرد، بُعد زبان‌شناسی و ادبی دکتر زهتابی‌نین در پسِ شخصیت تاریخی او قرار گرفته‌ است. آنچه که دیدگاه‌های دکتر هیئت و دکتر زهتابی در خصوص خاستگاه اتنیکی مردم آذربایجان را پر اهمیت می‌سازد، این است که هر دو تورکولوژیست پاردیگمای ویژه‌ای خارج از تز رسمی تاریخ ایران ارائه کرده‌اند. پیش از دکتر هیئت و دکتر زهتابی، تقریباً تمامی کتاب‌ها و مقالات تاریخی در چارچوب تز رسمی ایران نوشته شده بود. حتی تاریخ‌نگار دگراندیشی چون رحیم رئیس‌نیا کتاب سه‌جلدی خود را با حفظ آموزه‌های رسمی و بر اساس دیدگاه مارکسیستی به رشته‌ی تحریر درآورده و صمد سرداری‌نیا تاریخ‌نویس دوره‌ی معاصر نیز موفق به رهایی از پارادیگمای رسمی نشده است. در حالیکه دکتر هیئت و دکتر زهتابی با رویکردی منحصربفرد و با شکستن تز رسمی تاریخ ایران، در زمینه‌ی تاریخ‌پژوهی آذربایجان متد ویژه‌ای ارائه نمودند.

کلیدواژه‌ها: جواد هیئت، محمدتقی زهتابی، آذربایجان، ترک، خاستگاه اتنیکی، ایران.

قایناقلار

تورکجه-فارسجا قایناقلار

• آشوربگلی، سارا ب. (1994)، «آذربایجان‌دا اسکی تورک عشیرتلری»، 11-جی تورک تاریخ کونقره‌سی، 2-جی جیلد، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، صص. 552-539، آنکارا.
• آغا اوغلو، ائلنور (2000)، سوویت ایدئولوژیسی‌نین آذربایجان تاریخچی‌لیگینه و تاریخ اگیتیمینه ائتکیسی، حاجت‌تپه اونیورسیته‌سی آتاتورک ایلکه و انقلابلاری تاریخی آنابیلیم دالی، یایینلانمامیش یوکسک لیسانس تئزی، آنکارا.
• آغا اوغلو، ائلنور (2006)، سوویت ایدئولوژیسی چرچیوه‌سینده تورک جمهوریتلری‌نین تاریخ یازیمی و تاریخ اگیتیمی: آذربایجان اؤرنگی، حاجت‌تپه اونیورسیته‌سی آتاتورک ایلکه و انقلابلاری تاریخی آنابیلیم دالی، یایینلانمامیش دوکتورا تئزی، آنکارا.
• جعفروف، نظامی (2005)، آذربایجان‌شوناسلیغین اساسلاری، پداقوگیکا یایینلاری، باکی.
• جلیلوف، ف. آغاسی اوغلو (؟)، پروتوتورک دیلین ایلکین آتایوردو: اورومو تئوریسی، (yımg.com/kg/groups/17068178/…/Atayurd.doc).
• حاجی‌صالح اوغلو، فواد (2012)، آذربایجان‌دا تاریخچی‌لیک، آنکارا اونیورسیته‌سی، سوسیال بیلیملر انستیتوسو، تاریخ آنابیلیم دالی، یایینلانمامیش دوکتورا تئزی، آنکارا.
• حاجی‌صالح اوغلو، فواد (2015)، «آذربایجان تورک تاریخچی‌لیگینده تورکلرین آتا یوردو و منشأیی مسئله‌سی»، 1-جی اولوسلار آراسی تورکلرده تاریخ بیلینجی و تاریخ یازیجیلیغی سمپوزیومو بیلدیریلری، اجویت اونیورسیته‌سی، قارادنیز استراتژیک آراشتیرمالار و اویغولامالار مرکزی، صص. 207-201، زونغولداق.
• حسینوف، رئوف آ. (1994)، «آذربایجان‌داکی اتنیک سورچلرن تاریخی یؤنلری»، 11-جی تورک تاریخ کونقره‌سی، 2-جی جیلد، صص. 561-553، تورک تاریخ قورومو یایینلاری، آنکارا.
• حقدار، علی‌اصغر (2016)، محمدتقی زهتابی و هویت تاریخی ترکان ایران / محمدتق زهتابی و ایران تورکلری‌نین تاریخسل کیملیگی، کیتابخانا، ایستانبول.
• روی، اولیور (2000)، یئنی اورتا اسیا؛ یا دا اولوسلارین اعمال ائدیلیشی، چئویرن: محمت مورالی، مئتیس یایینلاری، ایستانبول.
• زهتابی، محمدتقی (1998 / 1377)، ایران تورکلری‌نین اسکی تاریخی، 1-جی جیلد، اختر یایینلاری، تبریز.
• زهتابی، محمدتقی (2000 / 1379)، ایران تورکلری‌نین اسکی تاریخی، 2-جی جیلد، اختر یایینلاری، تبریز.
• زهتابی، محمدتقی (2005 / 1384)، «گیریش»، اوغوزنامه، رشیدالدین فضل‌الله، چئویرن: ر.م. شوکورووا، عرب الیفباسینا کؤچورن: عبدالکریم منظوری خامنه، ائلدار یایینلاری، تبریز.
• زهتای، محمدتقی (2001 / 1380)، اسلاما قدر ایران تورکلری‌نین دیلی و ادبیاتی، اختر یایینلاری، تبریز.
• سلیمانلی، ابوالفض (2006)، میلّتلشمه سور جینده آذربایجان تورکلری: روس اشغالیندان گونوموزه سوسیولوژیک بیر دگرلندیرمه، اؤتوکن یایینلاری، ایستانبول.
• صیدی، سلیمان (2003)، «سوویتلر بیرلیگی‌نین ارمنیلر ایچین باشلاتتیقلاری آنا وطنه دؤنوش پروژه‌سی»، ارمنی آراشتیرمالاری، ییل: 2، سایی: 8، صص. 113-96.
• علیارلی، سلیمان (2009)، آذربایجان تاریخی: اوزاق کئچمیشدن 1870-جی ایله قدر، چیراق یایینلاری، باکی.
• کاضیموف، غضنفر (2012)، «آذربایجان دیلی‌نین تاریخی حاقیندا بعضی فیکیرلر»، تورکولوگیا، سایی: 4-3، صص. 14-3، باکی.
• محمودوف، یعقوب (2008)، آذربایجانلیلار: اتنیک-سیاسی تاریخه عمومی باخیش، آسپولیقراف یایینلاری، باکی.
• مددلی، عین‌الله (2000)، «دوکتور جواد هیئت آذربایجان تاریخی‌نین کئشیگینده»، بیچاق و قلم، صص. 127-122، رداکتور: ترانه توفق قیزی، تحصیل یایینلاری، باکی.
• ممّدووا، فریده (1993)، آذربایجان‌ین (آلبانیانین) سیاسی تاریخی و تاریخی جوغرافیاسی، آذرنشر یایینلاری، باکی.
• موهل، فیلیپ لی (2005 / 1384)، «باستانشناسی و ناسیونالیسم / آرکئولوژی و میلّیتچی‌لیک»، میلیتچی‌لیک آنسیکلوپدیسی، ادیتور: آلکساندر متیل، چئویرن: منوچهر بیگدلی همزه، 1-جی جیلد، دیش ایشلری باخانلیغی یایین و آراشدیرما مرکزی، صص. 253-242، تهران.
• هیئت، جواد (1979 / 1358)، «آذری تورکجه‌سی‌نین تاریخینه قیسا بیر باخیش»، وارلیق، سایی: 1، صص. 28-20، تهران.
• هیئت، جواد (1997 / 1376)، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش، 1-جی جیلد، 2-جی باسقی، وارلیق درگیسی اؤزل ساییسی، تهران.
• هیئت، جواد (2001 / 1380)، سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی / تورک دیلی و لهجه‌لری‌نین تاریخی سئیری، 3-جو باسقی، پیکان یایینلاری، تهران.
• هیئت، جواد (2004)، «آذربایجان‌ین تورکلشمه‌سی و آذربایجان تورکجه‌سی‌نین تشکّولو»، مودرن تورکلوک آراشتیرمالاری درگیسی (MTAD)، جیلد: 1، سایی: 1، صص. 19-7، آنکارا.
• هیئت، جواد (2006 / 1385)، «درباره مقاله آذربایجان کجاست؟ / آذربایجان هارادیر؟ مقاله‌سی حاقیندا»، وارلیق، سایی: 140، صص. 34-21، دوکتور جواد هیئت‌ین مقاله‌لر مجموعه‌سی، حاضیرلایان: محمدرضا هیئت، تهران.
• هیئت، جواد (2009 آ)، تورکلرین تاریخ و مدنیتینه بیر باخیش، آسپولیقراف یایینلاری، باکی.
• هیئت، جواد (2009 ب)، «احمد کسروی‌نین آذری یاخود آذربایجان‌ین قدیم دیلی کیتابی حاقیندا»، کیملیک زیروه‌سی، آذرنشر یایینلاری، باکی.
• هیئت، جواد (2009 ج)، «آذربایجان‌ین آدی و حدودلاری»، کیملیک زیروه‌سی، آذرنشر یایینلاری، باکی.
• هیئت، جواد (2011)، «آذربایجان‌ین تورکلشمه‌سی و آذربایجان تورکجه‌سی‌نین تشکّولو»، دیلیمیز، ادبیاتیمیز و کملیگیمیز اوغروندا، رداکتور: شلاله آنا، علم و تحصیل یایینلاری، باکی.

اینگیلیزجه قایناقلار

– Abrahamian,Levon (1998), Tongue: Linguestic Nationalism and the Cult of Translation in Postcommunist Armenia, Berkeley: University of California.

– Albers,Patricia C. (1996), “Changing Patterns of Ethnicity in the Northeastern Plains, 1780- 1870”, History Power &Identity, ed. Jonathan Hill, Lowa City: University Lowa City Press.

– Bromley,Julian ve Viktor Kozlov (1989), “The Theory of Ethnos and Ethnic Processes in Soviet Social Sciences”, Comparative Studies in Society and History, Vol. 31, No. 3.

– Garagozov,Rauf R.  (2012), “Azerbaijani History and Nationalism in the Soviet and Post-Soviet Periods: Challenges and Dilemmas”, Dynamics of Asymmetric Conflict, Vol. 5, No. 2, pp. 136-142.

– Rouvinski,Vladimir (2007) The Policy of Ethnic Enclodure: A Study of the Role of Language n Ethnic Rivalries in the Caucasus, Hiroshima: Hiroshima University Press.

– Yılmaz, Harun (2013), “The Soviet Union and The Construction of Azerbaijani”, İranian Studies, Vol. 46, İssue 4, pp. 511-533.